Nikola Đoković

Dijasporični identitet - između personalizacije egzila i nacion(a)lizma

Sarajevske Sveske br. 45-46

Dijasporičnost se treba - u sopstvenoj metaforici rasutosti u odnosu na „maticu“ koja navodno sabira naciju - posmatrati kao stanje koje delimično perpetuira, fiksira i obnavlja „neupitne“ matrice nacionalizama, šovinizama, istrgnutosti, „raskorenjenosti“, želje za povratkom „samo jednom domu“, potrebe da se lični identitet dodatno priveže i fiksira za odredište monolitne „tradicije“... Tako, on na prostoru zemalja bivše Jugoslavije, uključuje sve ono što je i dovelo do kraja zajedničkog, nadnacionalno i internacionalno utemeljenog jugoslovenskog prostora, te prostor militantne nacionalističke mobilizacije, ratova, genocida, masovnih zločina, izbeglišta, i proterivanja stanovništva. Tim svojim askpetkom odanosti „domu“, dijaspora kao specifičan oblik postojanja u egzilu, samo dalje perpetuira okoštale matrice pripadnosti pretpostavljenom, neupitnom kolektivitetu jedne „čiste“ nacije, jednog „moralno superiornog“ etniciteta. Sa druge strane, pojedinačan i konkretan, život u egzilu, sa otklonom od pripadanja „etnički čistoj“ dijasporičnoj grupi, može produbiti potrebu za individualiziranim, kritičkim preispitivanjem relacione subjekt-pozicije, i otklon od esencijalističkog, totalizujućeg i totalitarnog modela sopstva.

Pozicija autora koji razmišlja o egzilu /u egzilu/
Podsetimo se uvodnih redova Razmišljanja o egzilu, Edvarda Saida :
Egzil je neizlječivo svetovan i nepodnošljivo povijestan; ljudska ga bića donose drugim ljudskim bićima i upravo je egzil, poput smrti, ali bez konačnog milosrđa smrti, otrgnuo milione ljudi od onoga što im pružaju tradicija, obitelj i zemljopis.
Edvard Said je sopstvenu aktivističku, postkolonijalnu poziciju promišljao i ispisivao kao jedan od ovih subjekata egzila, na horizontu nove preraspodele moći između „istoka“ i „zapada“, „orijentalističkih“ svetonazora, dirigovanog mindseta, diskurzivnih i praktičnih praksi isključivanja drugog u versko-tribalnim obračunima. Svoj intelektualni i politički angažman posvetio je, geografski gledano, upravo neuralgičnoj tački „istoka“ – Izraelsko-palestinskom sukobu, koji je dijagnostikovao kao borbu dva nacionalizmom „zaražena“ kolektiviteta, borbu oko premoći nad teritorijom. Ovaj istorijski paradoks je toliko uočljiviji budući da se u epicentru međuetničkih sukoba nalazi jevrejska zajednica, sa iskustvom holokausta iza sebe, te vekovnim, hroničnim iskustvom proterivanja sa raznih teritorija, dakle, iskustvom kolektiva u permanentnom egzilu. Upravo u ovom svom nekritičkom aspektu – nemogućnosti da se sopstvena pozicija egzilantske ugroženosti kritički sagleda iz pozicije drugoga, drugih kojima se takođe uskraćuje pravo na postojanje na „sopstvenoj“ teritoriji - stanje egzila je i sa etičke tačke krajnje nepodnošljivo i ovosvetovno.
Edvard Said će to objasniti stanjem egzilantske ljubomore. Cionisti i teoretičari zavere – dakle onaj „istureni“ deo, privilegovan i elitistički opunomoćen da manipuliše statusom žrtve – perpetuira to stanje proizvodeći sopstvene susede u stvarne žrtve nepodnošljivog stanja egzilantsko-dijasporične izgnanosti.
Ovaj nam uvod zahvalno otvara dominante relacije koje su važne i za poziciju autora ovoga teksta, traumatično izmeštenog tj. nasilno smeštenog u nove etnocentrične granice – i pored toga ili baš zbog toga što se njegovo prebivanje svodi na limitirani prostor nacionalistički poimane zajednice – dok sve vreme oseća da kulturološki i delimično ideološki pripada prostoru bivše Jugoslavije, progovarajući, dakle, iz postgenocidne perspektive jedne države koja i dalje negira sopstvenu umešanost u proizvođenje stanja ovosvetovnog pakla egzila kada su u pitanju njeni prvi susedi.
Upravo je bivši prostor Jugoslavije, koji se i dalje nameće kao relevantni geopolitički prostor, trajno preobražen neuralgični prostor masovnih i pojedinačnih prisilno nametnutih stanja trajnih egzila, označenih na mapi nacionalističkih ratova iz 90-ih, dominantnih etničkih „čišćenja“ ne-pripadajućih stanovništava, njihovog proterivanja ili pak lične odluke da se, da bi se fizički opstalo, zauvek napusti takvo nepodnošljivo stanje mržnje i terora od strane dojučerašnjih suseda. „Susedstvo“ se pretvorilo u susedstvo unutrašnjih egzila etno-identita, uprkos istorijskom nastojanju da se u poretku SFRJ taj prostor i simbolički i realno izgradi kao nadnacionalni, internacionalni po socijalističkom modelu, svodeći pri tom etnošovinističke ispade na folklorni eksces i kuriozitet.
Možemo se nadovezati na Saidovo dijagnostikovanje nezaceljivog „proklestva egzila“ rečima da je na ovim prostorima egzil, odbijali savremeni autori iz regiona eksplicitno da priznaju ili ne, takođe nepodnošljivo prožet narcisoidnim egzilantskom samodovoljnošću, čestom pervertiranom konfuzijom i zamenom mesta progonioca i žrtve.
Upravo zbog toga što se postavlja pitanje kako artikulisati identitetsku poziciju koja ne bi bila unapred srasla sa nacionalističkom pozicijom „ukinutog doma“, kako izboriti glas za subjekt-poziciju koja se ne gradi isključivo pod prinudom emigracije, autoritarno, odozgo, kroz institucionalizovane politike shvatanja dijaspore i egzila kao „izvanteritorijalnog“ produžetka nacije, kroz obrasce legalizovane normativizirane patriotske dijasporičnosti, performativno-repetitivno uvežbavane veze sa oveštalim patrijarhalnim, „tradicijskim“ nasleđem „matičnih zajednica“, sa „domom“ u čije ime su drugim etničkim grupama u 90-im konfiskovani domovi, i konačno samo pravo na život koji je pravno gledano (p)ostao „goli živog“ (Agamben).
Tek sa otvorenim prihvatanjem i kritičkim preispitivanjem, u mišljenju, pisanju i praksi proizvođenja diskursa subjekta egzila, subjekta dijaspore, nacionalnih, kao i individualnih identiteta koji se učvršćuju kroz banalno-nostalgične sentimente fantazmatskog „povratka domu“, prihvatilo bi se i osvetljavanje te pozicije kao već uvek unapred etnocentrične, interpelacijski prozvane da se uvek verno odazove.
Proizvođenje etnocentričnog diskursa kroz koji egzilantska i dijasporična „marginalna“ pozicija treba da još jednom bude mobilizirana za širi nacionalistički „front“, preko državnih granica, postaje dnevno vidljiva u „emancipatorskom“ delovanju tzv. „novih elita“, društvenom svoju privilegovanih koji čitav svoj ratni i poratni identitet gradi i nameće ostalima upravo na još uvek sakralizovanoj, spregom državne i crkvene moći „poprirodnjenoj“ vezi etničke, „nadlične“ samoidentifikacije.
„Regionalizacija“ ovih tema ima utoliko smisla ukoliko pokušava da dekonstruiše problematične ideološke pozicije obrazovanja dijasporičnih i egzilantskih identiteta pod senkom dalje etničke homogenizacije i mobilizacije, što vodi još jednom, i pored još svežeg iskustva rata, ka obračunavanju sa uskrsavanjem ne-umrlog, nepokopanog „vampira“ nacije, kao homogenog i monolitnog, početnog i krajnjeg totalnog odredišta svakog patrijarhalnog, fašisoidnog obrasca „tla“ , „teritorije“ i „doma“ u koji se izmeštena subjekt-pozicija uvek iznova konformistički užljebljuje, upisuje, obnavljajući tako svoju jedinu „pravu prirodu“.
Između dijaspore i lažnog političkog disidenstva - uzurpacija pozicije žrtve
Na horizontu su se mogli videti crni, naduti, zlokobni oblaci koji su najavljivali oluju. A more je uporno zapljuskivalo zarđali brod – Pamjat – krcat osiromašenim muškarcima, kako oficirima tako i vojnicima, kojima nije ostalo ništa do časti i besprekornih uniformi, koje su jedva primetno mirisale na transsibirsku železnicu. Supruge oficira, redom savršene dame, gušile su se u neprolivenim suzama, mašući vernoj poslugi, poređanoj na obali poput hora u grčkoj tragediji, koja je u tom trenutku boljševike mrzela više čak i od svojih gospodarica. Po palubi je kružio jedan mladi kapetan i najljubaznije moguće preklinjao dame da se otarase suvišnog prtljaga. Nisu mu se protivile – kome je sve to sad trebalo? Milioni rubalja u krznu plutali su po prljavoj vodi, poput uginulih pacova. Među krznom i koferima koji su tonuli našao se i jedan salonski pas, koji je piskutavo lajao i svojim sićušnim šapama pokušavao da se održi na površini, polako gubeći snagu, sve dok se nije udavio. S njim su potonula i naša srca.
I tako je otplovio Pamjat, a niko na njemu nije mogao da skloni pogled s prelepe obale, raskošnih šuma i visokih planina pod oblacima: naša Rusija, zemlja koja nas je podojila. Svi smo plakali, i muškarci i žene, dok su talasi, poput suza, zapljuskivali brod. Ja sam stajao na pramcu, vetar s Pacifika šibao me je po licu (dodiruje ožiljak), dok je iza mene Vladivostok nestajao u izmaglici. Verujte mi, razmišljao sam da li da se ubijem, da ništa ne ostane ni u mojoj glavi, ni u mom srcu, pa neka sve ide dođavola, jer šta je život, sestro, šta je život bez Rusije. Ali onda sam čuo svoje ljude kako pevaju dubokim glasovima, koji su dolazili pravo iz njihovih ruskih srca. Pevali su kao niko do tada: „Ne sklapaj oči, majko Rusijo, nije vreme za spavanje.“ To mi je dalo snage. Nisam se ubio, i evo me sada ovde, u Šangaju, živ sam i zdrav, mada ima dana, a danas je baš takav dan, kada zažalim što nisam sebi prosuo mozak, tamo, na pramcu, i što nisam umro s Rusijom pred očima.
Ovo je poduži pasaž iz romana Aleksandra Hemona, Nowhere man, koji se prvo pojavio 2002. na engleskom jeziku pa tek potom bio preveden u BIH, krajnje problematičan, kao Čovjek bez prošlosti (nameće se viđenje da je čovek u egzilu „nigde pripadajući“, što bi uključivalo ne samo vremensku kategoriju prošlosti, već i sadašnjosti, a u smislu prostorne izmeštenosti svakako i prostor/vreme, hronotop konstitutivne nevidljivosti egzilanta prognanog na marginu društva u kome se „zadesio“/ u koje je izbegao).
Neka nas ne zavara ekscesivna upotreba prvog lica jednine, maska ispovednog tona koji se forsira, jer u nastavku saznajemo da je to samo priča koju je Jevgenij Pik , zvan kapetan Pik, hronični lažov i prevarant, multipl agent, špijun Trećeg rajha, pričao u Šangaju uskom krugu „elite“ , „ruskim princezama, baronicama i nikogovićima ... ” . Analizom diskursa saznajemo kako je ova petparačka retorika kafanski povišenog patriotskog patosa, zapravo puna melodramskog naboja , kičasto monotona i krcata „rasnim“, rodnim i maskulinim stereotipima, mitskim mestima proizvodnje nedodirljive „moralne čistote“ stare ruske aristokratije, lažnog plemstva, kavaljerstva i sapatništva sa ruskim baronicama i damama, straha od boljševičke odmazde pretvorene u objektivizirano, demonizirano zlo ... Kako sam pseudonim kapetana Pika, jedan od mnogih u njegovoj špijunskoj kolekciji lažnih identiteta za potrebe japanske imperije u Drugom svetskom ratu, on igra na kartu eksploatacije nostalgičnog žalovanja za onim što je bilo „pre“ , što je ostalo „iza“.
Svetlana Bojim je u svom delu Budućnost nostalgije, sjajno primetila da restorativni tip nostalgije – za razliku od onog refleksivnog tipa koji je uvek blago ironičan, protkan humorom, distanciran – insistira na svojoj patetičnoj ozbiljnosti, na teleloškoj Istini, na proizvođenju efekta „uverljivosti“ , želeći sopstvenu subjekt-poziciju da predstavi kao integralni upis, fantazmatsko-simbolički akt ponovnog prisajedinjenja domu. U tom slučaju samo svedočenje i ispisivanje teksta je već performativni, ilokucijski čin restauracije – što podseća na imititacijsku magiju – uspostavljajući praksu koju propagira, dobijajući tako izbaviteljsku, privilegiranu moć zaceljenja nostalgije :
Nostalgia is an ache of temporal distance and displacement. Restorative nostalgia takes care of both of these symptoms. Distance is compensated by intimate experience and the availability of a desired object. Displacement is cured by a return home, preferably a collective one. Never mind if it's not your home; by the time you reach it, you will have already forgotten the difference. What drives restorative nostalgia is not the sentiment of distance and longing but rather the anxiety about those who draw attention to historical incongruities between past and present and thus question the wholeness and continuity of the restored tradition.
To je evocirano, invokacijski-prizvano, revizionistički-estetizovano, lirsko „pre“ , to je mitsko „iza“ koje je ostalo u izmeštenom ali približenom, hiperbolisano, epski uvećanom prostoru pseudoliterarnog prizivanja, afektiranja i ponovnog proživljavanja, mizanscenskog upriličavanja i reiteracije. Sećanje doziva nikad zaboravljeni ni prežaljeni „žal za domovinom“ stojeći postojano kao novo-staro obećanje na horizontu. Konačno, to je „oslobađajuće“ katarzično stanje, obećanje ponovljenog, sasvim ljubavnog susreta, kao što je to slučaj sa erotizovanim objektom čežnje – privučenim k „subjektu“ čežnje, naglo približenim - objektu čija se telesna konzumacija zahteva sad, odmah i „ovde“. Iako je to ovde zapravo geografski tamo, toponimijski sasvim izmešteno, ono je ipak farsično, pervertirano ponovo smešteno i ukotvljeno u imaginarno, mada time ne manje doživljeno sada. Farsa i parodija su slučajne, protiv namere Pikove, ali svaka estetski loša dramatizacija patriotskog kiča čas sklizne u sopstvenu farsu i parodiju. „Ukotvljenost“ je ovde i doslovna, u insceniranom prizoru zarđalog broda ironičnog naziva Pamjat, koji je prizvan iz retuširane „intimne“ prošlosti, personalizovane (mada izmaštane) perspektive samog ruskog kapetana.
Ovakva memorijska olupina koja bi refleksivnom nostalgičaru poslužila za evociranje jedne ruinirane prošlosti u ruševinama koja nikada više ne može zadobiti status ultimativnog, potpuno zaokruženog i restauriranog objekta čežnje, ostaje u ovoj revizionističkoj slikovnici da visi kao falsifikat slatko-gorkog, resentimanskog prisećanja, kao preživeli zaostatak i buržoasko-elitistički ukras moralne veličine i rasnog „pedigrea“, „moralne vertikale“ naivno idealiziranih ruskih oficira. Svakodnevni banalni repertoar brodskog ukrcavanja pretočen je u ultimativnu scenu „novog“, trajnog sabiranja „svih patriota“, svih „prognanika“ ruske dijaspore u tuđini, koja se tako markira kao prolazni prostor nepripadanja. Ova naivna restauracijska slikovnica utoliko je moralno problematičnija s obzirom da je propuštena, „prokrijumčarena“ kroz fantazmagoričnu fascinaciju jednog multiplog agenta, antisemite, nacional-socijaliste i špijuna za japansku imperiju i Treći Rajh ( otud njegova „slučajna“ zatečenost u Šangaju). Populističko-demagoški sentiment se u svesti slušaoca, koji tako postaju „povlašćenim“ interpretatorima i moralno problematičnim „akterima istorije“, doziva kao trajno prisutno „sadašnje stanje“ , ahistorijski status quo.
Dodatno, žanr melodramske sapunice u kome se zbiva ova plovidba „proteranih“ u neizvesnu budućnost svojevrsna je manipulacija stvarnim žrtvama boljševičke strahovlade, staljinističkog terora, i ostalih istorijskih činjenica progona ideoloških neistomišljenika. Kao i svaki istorijski falsifikat on se služi inscenacijom truizama, selektivnošću sećanja, opštim mestima progona, kako bi inaugurisao „večnih žrtava“ komunističkog terora.
Ovakva slika vrši „dupli“ diskriminacijski upis, falsifikujući prošlost zarad banalnog trenutka, efekta kolektivističke afektacije, sentimentalističko-patetične identifikacije. Ona vrši simplifikovani upliv u sentimentalni talog ionako upitnog i problematičnog sećanja starijih gospođa, marginalizovanog sloja nostalgično dezorijentisane dijaspore koja živi od zaostataka čežnjivog sećanja na „davnu slavu“ ruskog roda, sećanja socijalno obespravljenog, unapred marginalizovanog sloja „sumnjivog pedigrea“, koji ili nadniči, ili se bavi sitnim manifetluicima, ili se prostituira da bi preživeo u „tuđoj“ sredini. Tako se za okvir (frame) slike broda „časnih“ izgnanika privezuje konfabulacija o povratku koji će se zasigurno zbiti na horizontu očekivanja „onih u rasejanju“ , koji sa nestrpljenjem očekuju taj trenutak „konačne istine“ i pobede.
„Topla“ patriotska priča je posebno opasna jer se poigrava „scenom istorije“ zarad učestvovanja u fiktivnom zajedništvu, dok se ispod privida „tople ljudske priče“ zapravo kanališe naklonjenost afektima mržnje, resentimanima, osvete, afirmiše se potragama za „večnim neprijateljima“ nacije, koje će eksponent ove priče, kockarsko-proneveriteljskog pseudonima kapetan Pik, iskoristiti za svoje sasvim utilitarne, manipulativne dnevne ciljeve. Iza grandiozne retorike krije se jeftina zloupotreba onog ko se kocka nacionalnim sentimentima, proneverujući stanje euforičnosti okupljenog auditorijuma radi sopstvenih artističkih, narcisističkih i sadističkih sklonosti i uživanja.
On je autor ove predstave, njen narator i svedok, kao i najneposrednija „žrtva“. On je populistički okupirao sve pozicije, obraćajući se auditorijumu istovremeno i „odozgo“, patronizirajuće elitistički, ali i odozdo, kao navodni „pripadnik mase“, koji iz njenog „središta“ direktno brine za njene najskrovitije čežnje i interese. Kada ovakav jedan autor želi da korporealno potvrdi to „jedinstvo“ mase, kao i sopstvenu privrženost tom jedinstvu, da dodatno pocrta „autentičnost iskušenog“, on će to učiniti dodirivanjem ožiljka, kao simboličko-realnog belega na obrazu.
Autor, narator i glumac patriotskog kazališta za „naše ljude u rasejanju“, dramaturg ove nacionalističke sapunice, njen povlašćeni narcisoidni izvedbeni subjekt tumačenja, poseže za konačnim dokazom autentičnosti dodirivanjem ožiljka, kao što svaki artista i falsifikator oseća potrebu da dodatno osigura svoju ideološki čistu, autoritarnu poziciju, jednom formom eksplicitnog autorskog potpisa. Time se dodatno pocrtava utisak faktičnosti i dokumentarne validnosti svedočenja evidentirane tragom nasilja na sopstvenoj koži.
Ovakva aproprijacija pozicije žrtve služi se konfiskovanjem sećanja ( termin Dubravke Ugrešić) na istinske žrtve nacional-socijalizma, antisemitizma i fašizma, čije priče ostaju tako u polju neispričanog, nevidljivog, prisvojenog u ovoj pervertiranoj, inverzivnoj strategiji zauzimanja njihovih mesta od strane onih koji su ih i načinili prognanicima, egzilantima, postarajući se da oni i u projektovanoj budućnosti ostanu i dalje progonjeni, i dalje žrtvovani, nezametljivi i trajno izmešteni u sopstvenoj patnji.
Aproprijacija tragičnog spektakla žrtvovanja, dodatno je teatarski orkestrirana i konzervirana inscenacijom pasivnog ženskog plača upoređenog sa horom antičke tragedije, kao i ispoljavanjem iskrene „mekoće srca“ ruskih vojnika koji su, eto, spremni da puste i koju „patriotski dirigovanu“ suzu zajedno sa ženama na brodu. Tako se patrijarhalno-mačistički trenutak kavaljerstva još jednom maskira sopstvenom mimikrijskom galantnošću, oplakujući „rodnu grudu“ postamentarno, pasivno-agresivno prisvojenu kao „majku“.
Domovina, na kraju svakog patrijarhalno-vojnog spektakla, mora biti sažeta u simbolu majke, otelovljene slike pasivne, „bezuslovne ljubavi“ koja srdačno prašta domoljubnom vojniku njegovu ratobornu čast. Dijasporična, pasivizirana partikula, rasuta subjekt-pozicija, sakrivena iza personifikovane, fetišizovane figure postamentarno-monolitne „carske“ Rusije, ostaje i u svom falsifikovanom disidenstvu, i u svom dijasporičnom iskustvu „odsustva“, vezan za „matricu“, kao neko fantazmatski celovito „ja“ u „rasejanju“ koje se međutim sabira u nov korporealni totalitet.
Bilologizovana metafora nacionalne države koja okuplja one koje je prethodno rasejala po „neprijateljskom svetu“ nastupa tako kao korporealna, fantazmagorijska slika otelotvorenog „novog“ jedinstva „svih Rusa“, ontološki izmeštenih preko i izvan granica jedne određene države.
Afektivna ekonomija dijasporične subjekt-formacije

Pišući o afektivnoj ekonomiji i važnosti „igranja“ na ljudske afekte ljubavi i privrženosti pri proizvodnji ksenofobičnog, nacionalističkog diskursa, Sara Ahmed primećuje :

(…) This narrative is far from extraordinary. Indeed, what it shows us is the
production of the ordinary. The ordinary is here fantastic. The ordinary white
subject is a fantasy that comes into being through the mobilization of hate,
as a passionate attachment tied closely to love. The emotion of hate works to
animate the ordinary subject, to bring that fantasy to life, precisely by constituting
the ordinary as in crisis, and the ordinary person as the real victim.
The ordinary becomes that which is already under threat by imagined others
whose proximity becomes a crime against person as well as place. The
ordinary or normative subject is reproduced as the injured party: the one
“hurt” or even damaged by the “invasion” of others. The bodies of others
are hence transformed into “the hated” through a discourse of pain. They
are assumed to “cause” injury to the ordinary white subject, such that their
proximity is read as the origin of bad feeling: indeed, the implication here is
that the white subject’s good feelings (love, care, loyalty) are being “taken”
away by the abuse of such feelings by others.
Očigledno da se u ovom odlomku govori o strategijama proizvodnje normativnog subjekta svakodnevne ljubavi, kao nečega “ordinarnog” , benignog, podrazumevanog, nečega što se unapred zaodeva sopstvenom odanošću beloj, rasno “čistoj” zajednici, zasnovanoj na “naivnoj ljubavi” elitistički probranih pripadnika. Tako se zajednica neosetno postavlja iznad pojedinca kao sveprisutni diskriminirajući arbitar, kao nešto što ga istovremeno patronizirajući teši svojom navodnom personifikovanom, korporealnom bliskošću, roditeljskom toplinom i zaštitom, kao I konačnom spremnošću da taj status legitimizira kroz direktnu “zaštitničku” intervenciju. Ovo neupitno “naše” kao nešto što treba trajno braniti, kao već davno osvojen posed pod stalnom paranojom pretnje, igra se afektima dokazive “samorazumljive” solidarnosti , prikazujući pri tom emigrante kao sklisku, fantomsku kategoriju koja je već tu, “među nama”. Time se paranoično-inspekcijski “samoregulatorni” nadzor zajednice pooštrava.
U javni diskurs političkog obraćanja zajednici uvodi se određena vrsta manipulativnog prisvajanja, metonimijske zamene, izvrtanja činjenica mržnje u dokaze ljubavi, agresije prema “nepripadajućima” koji su utoliko više nepoželjni, utoliko više “imigranti” ukoliko su detektovani kao “bliska opasnost”, pretvoreni u dokaze odbrambene strategije preživljavanja zajednice, zaštite kolektiviziranog “golog života”.
Patriotska kič sapunica kapetana Pika, da se vratimo još jednom na odabrani primer, upravo počiva na ovakvoj afektivno-simultanoj proizvodnji ordinarnog, normativnog dijasporičnog subjekta, “svačijeg i ničijeg čoveka” (everyman-a) – idealizovani ruski vojnici, plačne gospođe, dostojanstvena stara aristokratija – kao kolektiviziranog subjekta u permanentnoj “krizi” izgnanosti, raspršenog lutanja u neprežaljenom izgnanstvu iz romansiranog, ljubljenog doma. Krizno mesto “osporenog” prava na zajednicu lutajućeg subjekta dijaspore, performativno se proizvodi kroz epsku sagu o plovidbenom izganstvu u “tuđinu”, prinudnoj imigraciji, kroz paranoidno prisvajanje uloge “večne žrtve” neprijateljskih, demonizovanih spletkarenja “ostalih” subjekata imigracije, koji ne pripadaju ovako skrojenom korpusu dijaspore. Na afektivnoj razini integrisana zajednica nastupa kao subjekt-objekt-formacija, koja “očekivano”, shodno povišenom stepenu sopstvene permanentne ugroženosti, nezaceljenog bola, melodramatski hiperbolizovane patnje i emocionalne “posrnulosti”, traži eskapističku “utehu” u nacionalističko-dijasporičnoj mržnji prema takođe lutajućem, fantomskom “izvoru” nenacionalnih sentimenata.
Pozicija subjekta u dijaspori zavisi, dakle, od stepena afektivnog naboja, intenziteta akumuliranja iskustava zajedništvaa, njegove “lepljive” fantazmagorične prijemčivosti za određenu vrstu političko-ideološkog i kulturološkog, spektakularnog i spekulacijskog svrstavanja. On nikada nije lociran samo u sadašnjem trenutku, već je istorijski uvetovan, oslanjajući se na efekat uzurpacije memorijskih tragova, zapisa, brisanja i ponovnog upisivanja poželjne predstave o drugima.
Otuda nije slučajno što u tu svrhu služi “najpatetičniji” žanr kolektivnog stradanja, format ratne epopeje, seobe i “prognanosti”, koji veoma lako kooptira sa scenarijom subjekta u stalnoj “krizi”. Ratnim, militantnim scenarijem (koji je prijemčiv za mase i periodima mira) dodatno se mobiliše i eksploatiše pozicija potpunog “žrtvenog” predavanja dijasporičnog subjekta, podražavana kroz gestualnost haptičkog masovnog predavanja auditoriju. “Katarzičnost” olakšanog prepoznavanja ospoljava “ranjivu” prijemčivost za (unapred selektirane) instant emocije, scene, opšta mesta i prizore patriotske čitanke, dovoljno banalna, lako čitljiva i dovoljno popularna “u narodu”, dovoljno “prozirna”, što doprinosi “neposrednijoj”, lascivnoj identifikaciji auditorijuma.
Može se govoriti o nacionalističko-dijasporičnom, normativnom “odomaćivanju” afekta koji istovremeno traumatizuje i petrifikuje, trajno “zamrzava” subjekt-objekt poziciju.
Izmeštenosti iz doma i potreba za njegovom totalnom restauracijom, makar i u izmeštenosti, opsesija obnavljanja doma kao uvek imaginarnog centra etniciteta koji ne priznaje niti uviđa da postoji samo margina predstavljaju odnos dijalektičkog prožimanja, kao što je primetio Edvard Said. Ono što je Edvard Said istakao u vezi sa prijemčivošću subjekta egzila za nacionalistički narativ, dodatno je uočljivo u trenucima narcisoidnog dijasporičnog prepoznavanja, kada taj “prepolovljeni” subjekt ponovo pronađe sopstvenu idealiziranu “drugu polovinu” u društvu “svojih” isto tako “lišenih” zemljaka.
Afektivne formacije, kako je primetila Sara Ahmed, predstavljaju “labave”, fluidne, lutajuće subjekt-objekt relacije koje se doslovno istrajno “lepe” i utiskuju (sticking) na površinu kože, kao površinske, ersatz klizajuće formacije – setimo se još jednom ožiljka na Pikovoj koži kao potpisa - uključujući pritom u taj savez, odnosno “konglomerat“, najrazličitije pojave, dnevne događaje, predmete i apstraktne ideje. Stalna semiotička migracija konstituenata u afektivnom lancu, njihova često nepredvidiva zamena i razmena mesta pozicija moći, svedoči u korist teze Džudit Batler – pozicije moći i roda nisu zauvek date, već se uvek iznova performativno zadaju, odigravaju i preispituju upravo na mikroplanu svakodnevnih subjekatskih praksi.
Kolektivizovano, prisvojeno i posvojeno “mi” – klizajuća linija koja odvaja ispovedno “ja “ od “mi” lako biva pređena u korist dijasporične “većine” . Fikcionalizovan diskurs predstavlja realizovani identitetski posed koji dobija privilegiju da neko govori “u njegovo ime”, da progovara kroz drugog u sopstveno ime, da se stalno premešta, izmešta, afektivno i “bez ostatka” poistovećuje, iznova saživljava sa diskursom “čiste” sapatničke ljubavi prema rodu i naciji, u čije ime svako prekoračenje legalnih ovlašćenja postaje unapred abolirano, opravdano i “samorazumljivo”. Politički suverenitet ovakve dijasporične grupe dozvoljava ovakvo poigravanje sa granicama legalnosti.
Metonimijski klizajuća metaforika “rasejanja” može ovde zgodno da posluži kao primer determinističkog upisivanja subjekta dijaspore u projekat “jedinstvene nacije”. Rasejanje metonimijski asocira na afektivnu raspršenost sentimenata trajne ukorenjenosti, koji tako naturalizovani teže da se prikupe, saberu, i organizuju prema zadatom centru svoje čežnje, prema floralno-pastoralnom “korenu” i “stablu” nacije, sa koga su se u nesrećnom trenutku fizički “otkinuli”.

Sabotaža imenovanja/proizvođenja normativnog identiteta
Mladom bračnom paru iz Evastona, koji je sedeo na sofi držeći se za ruke, Pronek se predstavio kao Mirza iz Bosne. Studentkinji iz La Grejndža s natpisom šake ŠAPE SEBI na grudima predstavio se kao Sergej Katastrofenko iz Ukrajine. Čoveku iz Ouk Parka s dugom kovrdžavom kosom i znojavom ćelom predstavio se kao Juka Smrdiprdiuskas iz Estonije. Za postarije Rumune iz Houmvuda, koji nisu govorili engleski i koji su sedeli ruku nežno položenih na kolena, on je bio Džon iz Liverpula. Za umornog građevinca iz Forest Parka, koji je besno otvorio vrata i pitao, „Ko si sad ti u pizdu materinu?“ bio je Niko. Za katoličkog sveštenika sa Blu Ajlenda s ekcemom i prelepim, plavookim dečkom, bio je Filip iz Luksemburga. Za gomilu motociklista, anđela pakla, koji su roštiljali na parkingu Volgrina u Elk Grouv Vilidžu, bio je Džozef iz Šniclanda ( postojbine šnicle). Za ženu iz Hajd Parka koja je otvorila vrata uz predivan osmeh, koji se zatim pretvorio u sumnjičavo mrštenje, i rekla, „Mislila sam da ste neko drugi“, bio je Neko Drugi“.
Zanimljivo je kako se ovde Aleksandar Hemon farsično „uvlači“ u ulogu Proneka, glavnog lika njegovog romana Nowhere men. Dok se Pronek, zapošljen u humanitarnoj organizaciji Greenpeace, parodično poigrava sa svojim statusom „neregistrovanog“ egzilanta, Hemon se na ironiziran način poigrava sa identitetskim upisom, sa interpelacijskim trenutkom lažnog identitetskog „samopredstavljanja“, registracijskog administrativnog „upisivanja“ stranog državljanina koji dolazi, kako se to formulaično kaže, iz „ratom zahvaćenog područja“ , i uz to je unapred fiskiranog etničkog „bošnjačkog“ identiteta. Taj jednom izgnani, prilikom sprske opsade i granatiranja Sarajeva poreknuti identitet, nasilno prekrojen i izmešten, smešten u strogo etnički okvir, vraća se u ovom slučaju, ali bez želje da se još jednom na silu upiše u čisto mesto etničke pripadnosti, koja mu je i u prošlosti nametnuta kao prologomena poricanja njega kao ljudske individue. Otuda ovakvo skoro karnevalsko-travestijsko odbacivanje bilo kakve potrebe za identifikacijom, evidencijom. Otuda pomalo eskapistički, „magijski“ pokušaj da se promenom sopstvenog imena proizvede konkretan delotvoran učinak u stvarnosti, da se odbaci i prevaziđe, traumatična prošlost nacionalističkih isključivanja, upisana u protagonistinu imigrantsku sadašnjost.
Ova epizoda stoji nasuprot epizodi sa kapetanom Pikom – smeštenoj u post-scriptumu romana - kao svojevrsna literarna, dinamično nerazrešena jukstapozicija. Ova dva slučaja možemo posmatrati i kao dva „reprezentativna“ ishodišta života u egzilu.
Pronekov „izbor“ je izbor usamljenog, anksioznog pojedinca, problematično „povučenog u sebe“, „izgubljenog u prevodu“ i sopstvenim nostalgičnim autobiografskim reminscencijama koje deli sa samim Aleksandrom Hemonom, bez želje da se konačno izjasni, da konačno pripadne, da se svrsta u monolitni poredak nacionalističke dijaspore.
U poređenju sa kapetan Pikovim ekstremnim, ekstremističkim dometima pseudonimskog falsifikovanja imena, Pronekovi ekscesni istupi služe kao benigna, simpatična ironizirajuća igra transgresije. Ona podseća na postmodernističku, „postidentitetsku“ matricu „bezbrižnih“ inflatornih preimenovanja sopstvenog „ja“, koja ostaje u polju ličnih odbrana od suviše stereotipizirane, invazivno-ksenofobično skrojene svakodnevice jednog lica u egzilu, koju mu nameće samo okruženje suburbanog, ruralnog dela Čikaga, po kome se kreće.
Preimenovanje, kao mala lična pozornica sabotaže imena koje se ne želi, izvedeno je, dakle, kao parodiranje pretpostavljenog binarnog odnosa mi:oni, tj. ja:on, iskrivljenog ogledalskog odraza koji vraća pogled diskriminacije, imena prilagođenog svakom sledećem stanovniku Čikaga kome se „usrdno“ pristupa, da se ne bi povredila njegova „stečena“ prava „domoroca“. Time se, recipročno, proziva i pojedinac ili skupina, na osnovu njegovih/njihovih rasnih i etničkih predrasuda, animoziteta prema „licu stranca“ u koga se utiskuje status drugog onog trenutka kada se dovede u vezu, načinom metonimijskog lepljenja, njegovo „sumnjivo“ ime sa njegovom „drugačijom“ fizionomijom.
Ovakvom nomenklaturnom inicijacijom sebe kao nečega „samom sebi stranog“, nečega od čega se dobrovoljno odstupa, nad čim se ne želi ekskluzivno pravo na posedovanje, identitet se predaje drugome kao nelagodni, otežujući višak (ili manjak), koji uvek podbacuje u odnosu na fantazmatsko mesto potpune „sinergijske“ porodične/rodne/ etničke identifikacije. Logikom ekscesivno-parodijskog inflatornog preterivanja u odabiru lažnih imena, upućuje se „prećutni“, „neregistrovani“ izazov fantazmatskoj matrici zamišljanja stranca kao naizmenično egzotizovane i preteće figure, suviše bliske i ujedno suviše daleke.
Tako se korektnost imena upisanog u biografiju, koja direktno, rodbinsko-patrilinearno, vodi do odanosti etničkom, pa time i dijasporičnom kolektiviziranom identitetu, osporava kao nešto artificijelno, što se bar u „poluprivatnoj“ izvedbi - sve dok druga, uozbiljena strana, uverena u svoju ispravnost, nije svesna da je reč o farsi - može dekonstruisati. Skrivanje i razotkrivanje su uprizoreni protiv logike većinske javnosti koja svoje identitete doživljava kao privatne posede, i teritorije, uniformno razvrstane poput kuća i kičasto dekorisane poput bašta u predgrađima Čikaga.
Kolažno-kataloško „samoimenovanje“ predstavlja samoinvencijsko investirano odbijanje mehanizma državne represije nad egzilantima, „emigrantima“, „onima u dijaspori“, onima koji se po logici ovakvog imenovanja moraju svrstati u zajednicu, getoizirati, kolektivistički „pripasti jedni drugima“ po principu srastanja „organske zajednice“, biološki i kulturološki determinisane, po „prirodnoj“ logici mesta rođenja kao mesta primalnog, „prvobitnog“ upisa identiteta.
Konačno, zadržao bih se na ovom ipak suvislom odgovoru Jozefa Proneka, subjekta egzila, koga možemo identifikovati i kao slučaj nepripadajućeg, nigde-pripadajućeg „ničijeg čoveka“, kao svojevrsni fiktivni eho i alter-ego samog Aleksandra Hemona koji se u romanu Nowhere man poistovećuje sa njegovom subjekt-pozicijom.
Odabrana „dva slučaja“ egzilantsko-dijasporičnog maskiranja ( i demaskiranja) – pronekovski i pikovski - može da nam posluži za razlikovanje dva suprotstavljena modela ispoljavanja subjekt-pozicije, sve vreme orkestrirana nasuprot „kosmopolitskog“ backgrounda američke metropole. I sam „američki način života“, kao normatizovana „običnost“ dovodi u pitanje efikasnost globalizujućeg „multietničkog“ i „multikulturalnog“ melting pot, još uvek zasnovan na kolektiviziranom imenitelju „duha nacije“.
Predstavljeni „Trijadni“ odnos nacija-dijaspora-egzil, možemo posmatrati, iz svega izloženog, kao odnos međusobnog naizmeničnog približavanja i udaljavanja, kao afektivno-fluidnu, „fleksibilnu“ subjekt-objekt formaciju kroz koju se na dijalektički način, bar na momente, i bar u određenim okolnostima životne, dnevno ustanovljene, rutinizirajuće prakse, može učiniti ironijski odmak, poremećaja nametnutih, „neupitnih“ pozicija apriori fiksiranog etničkog/disidentskog/ egzilantskog identiteta.

LITERATURA

Ahmed, Sara (2004): Affective Economies, Social Text, 79 (Volume 22, Summer, Number 2), Duke University Press, pp. 117-139.

Boym, Svetlana (2001): The Future of Nostalgia, Basic Books.

Said, Edward, Razmišljanja o egzilu, Zarez, Dvotjednik za društvena i kulturna zbivanja, s engleskoga prevela Lovorka Kozole, Arhiva, broj 149.

Hemon , Aleksandar (2012): Nowhere man, RENDE, Beograd, preveo Stanislav Jeličić.