Ana Isaković

DRUGOST DRUGE SCENE U SRBIJI

Sarajevske Sveske br. 23/24

ALTERNATIVNI TEATAR

Alternativna scena izvođačkih umetnosti u Srbiji ne može se razmatrati bez analiziranja funkcionisanja takozvanih mainstream institucija. Mainstream u Srbiji je zatvoren za uplive savremenih teorija, tendencija i strujanja u izvođačkim umetnostima. Zatvoren u scenu-kutiju unutar površnog interpretiranju Stanislavskog sa glomaznim mehanizmom koji u svom sporom funkcionisanju obuhvata pored službenika i glumce koji su na stalnim platama i koji, utopljeni u udobnost, imaju sve manje interesovanja za bilo koji vid „drugosti“.
Ako govorimo o kriterijumima po kojima možemo neku predstavu svrstati pod alternativnu, potrebno je osvrnuti se na tematiku: one koje nose sa sobom savremene teme i osećanje sveta sadrže u sebi klicu moderne teatarske interpretacije. Tek nekoliko poslednjih godina, jačanjem nezavisne scene u Srbiji, prvi put se pojavljuju predstave koji se žanrovski mogu definisati kao govorne opere, ready-made teatar, slem performans, forum teatar, tyv. lecture performans, itd. U okvir alternativnog modela mogu se razmatrati prostor, upotreba novih medija, tehnika izvođenja. Ono što je zajedničko za ove predstave je i način njihovog nastajanja. Dok se tradicionalno pozorište u Srbiji zasniva na manje više ravnim inscenacijama dramskih tekstova, dramske alternativne grupe nastoje da istražuju dubinske, i često ranije zanemarene slojeve tekstova. Važno je primetiti da su nezavisne predstave nastale u nezavisnoj produkciji, odnosno van budžeta velikih pozorišnih institucija. Ukoliko se prate paralelno događaji na obe scene, može se žaključiti da se mainstream drži proverenih vrednosti, dominantnih i ustaljenih istorijskih interpretacija, „druga scena“ je u stalnom preispitivanju opšte prihvaćenih estetskih i društvenih modela. Pri tome, ne treba doneti zaključak da se ove scene međusobno ne isključuju, već da jedna drugu potvrđuju. Alternativna scena opstaje, ukoliko ima jak mainstream. Ona se u Srbiji lakše primila u većim sredinama, koje imaju i veću alternativnu ponudu.
U Beogradu stvara više od trideset pozorišnih grupa, a u Novom Sadu pet do šest samoorganizovanih grupa koje promovišu eksperimentalni pozorišni izraz. U manjim sredinama, alternativne grupe postoje tek kao mala pozorišna jezgra, poput utočišta za grupe pojedinaca sa posebnim umetničkim i društvenim senzibilitetom. Kao primer, može se navesti grupa Porodice bistrih potoka koja radi u zaseoku Brezovica, na planini Rudnik. Ova geografska odrednica u velikoj meri kontroliše njihovu estetiku, nazvanu „estetiku divljizma“. Njihov način života, koji je neraskidivo vezan sa njihovim stvaralaštvom, bolje se prima u većim mestima nego u njihovoj sopstvenoj sredini. Jovan Ćilirov, jedan od osnivača i selektor Bitefa nazvao ih je „srpskim Living teatrom“. U mapu alternativne pozorišne scene upisano je i Pančevo. Pančevo je najzagađenije mesto u Srbiji, udaljeno od Beograda petnaestak kilometara. Rafinerija nafte, azotara i nekoliko drugih fabrika koje su ovde locirane ne rade po ekološkim zahtevima pa se u Pančevu svakodnevno mogu čuti sirene za opštu, ekološku opasnost. Ravnodušnost Beograda se prema tome, kao da se to događa „tamo negde“, stavljaju Pančevo bukvalno u poziciju srpske alternative kao marginalizovano i izopšteno mesto. Zato ne iznenađuje da je ovaj grad postao domaćin jedinog festivala koji u njemu okuplja alternativne pozorišne trupe. Ovaj festival je nastao 1968. prateći tradiciju Festivala amaterskih, eksperimentalnih i malih scena. Početkom veka on se reformisao i postao EX TEATAR FEST.
Jedna od najstarijih, ali i najuspešnijih nezavisnih trupa u Srbiji je Dah teatar koji su 1991. godine osnovali Dijana Milošević i Jadranka Anđelić. Poetika Dah teatra zasniva se na društvenom angažmanu, ali na i autentičnoj estetici. Vremenom, aktivnost ove grupe se usavršava na nekoliko nivoa: od istraživačkog rada, kroz proces nastanka predstave, do komponavanja i scenskog izvođenja koji je proizvod zajedničkog čina. Prepoznatljiv jezik i stil formiralo je i Plavo pozorište pod vođstvom Nenada Čolića. Ova grupa radi već trinaest godina, kreirajući sopstveni izraz, na tradiciji velikih reformatora pozorišta poput Grotowskog, Artauda, Barbe, Gianettija, Stanislavskog.
Za samoorganizaciju, brži protok informacija, povezivanje alternativnih umetnika, mnoge multimedijalne projekte, edukaciju umetnika zaslužan je i Centar za teoriju i praksu izvođačkih umetnosti TKH (Teorija koja hoda). On je organizovan kao platformna organizacija čiji je cilj da promoviše nove kritičke i teorijske tendencije u izvođačkim umetnostima, posebno kroz izdavanje časopisa čija je svrha da legalizuje alternativne izvođačke teorije i prakse, a i kroz organizovanja simpozijuma, radionica, okruglih stolova čime ovaj centar postaje baza mlade intelektualne misli.
Početkom 2000. godine osniva se ANET, mreža nezavisnih alternativnih teatara u koju osim Dah Teatra, Plavog pozorišta i Ister teatar, POD teatar (Projekat Objektivna drama), Erg statut, Svon Teatar i drugi. Pre svega ove tri gore pomenute grupe mogu se posmatrati zaslužnim za edukovanje nove pozorišne publike u Srbiji.

PERFORMANS UMETNOST U SRBIJI
Performans umetnost osamdesetih godina XX veka obeležena je specifičnim odnosom prema ideologiji. Ovakav odnos se manifestuje u radu unutar socijalističkog konteksta koristeći utopijsku ikonografiju. Devedesetih godina dolazi do redefinisanja umetničkog dela po uzoru na konceptualnu umetnost, ali ovaj put usmeren na borbu protiv režima Slobodana Miloševića i njegove ideologije. Tako, na primer, simbolički ritualni performans Živka Grozdanića – Gere i Slavka Bogdanovića bavi se problemimama nacionalne ideologije koju simbolički ovde zastupa delo Dobrice Ćosića koji je bio poznat po svom konceptu „Svi Srbi u jednoj državi“. Ritualni čin pucanja u Ćosićeve knjige Koreni trebalo je da označi prekid sa ovakvim oblikom tradicije.
Terapijski, egzistencijalni performansi nastavljaju tradiciju body arta iz 70-tih godina prošlog veka. Ovaj način rada karakterističan je za umetnike okupljene oko VIP galerije SKC-a kao što su: Gabrijel Savić Ra, Nela Antonović, Lidija Antonović, Predrag Radovančević, itd.. Na primer Nela Antonović, osnivačica Mimart Teatra u performansu koji je realizovan u okviru trodnevnog događaja Drveće govori, guta piljevinu da bi je zatim povratila, izražavajući protest protiv uništavanja prirode. Performans srpsko-američkog umetnika Dragana Ilića The people I dont like sastoji se u njegovom izgovaranju imena kao što su Slobodan Milošević, Margaret Thatcher, George Bush, Bill Clinton. On zatim poziva publiku da, posle svakog izgovorenog imena, reaguje bacanjem zašiljenih olovka koje u hrpi stoje na podu. Ovde možemo govoriti o posttraumatskom verbalnom izrazu koji je karakterističan za performativni izraz nakon ratova devedesetih. Poslednjih nekoliko godina zapažena je i praksa izvođenja predavanja kao neke vrste pro-teorijskog i autorefleksivnog rada. Iz svega ovog je jasno da se, kao i u ostalim zemljama, preformans umetnost i Srbiji u prvoj deceniji 21. veka ne može se sagledati van složenog kulturnog, političkog i ekonomskog prostora unutar koga nastaju.

TELA KOJA PLEŠU U SRBIJI ILI SAVREMENA PLESNA SCENA DANAS
Pre Drugog svetskog rata u Srbiji bitna figura za tadašnju savremenu telesnu praksu bila je filozofkinja i koreografkinja Maga Magazinović. Ona je emancipaciju tela realizovala kroz primenu gimnastike, ritmike i fizičke kulture. Druga paradigma su bila je sportsko-kulturna praksa Sokola, koja je, u posleratnoj Jugoslaviji dobila i svoj oficijalni vid kroz sletova organizovanih 25. maja, za Dan mladosti.
Tokom 60-tih i 70'tih godina istorija savremenog plesa razvijana je u okviru performans arta, body arta i hepeninga. Ovde se može promišljati o statusu tela u radovima Marune Abramović i Katalin Ladik. Krajem 70-tih i početkom 80-tih godina centar savremenog plesa smešta se i u okviru postmodernog teatra Tu treba pomenuti reditelje: Ljubišu Ristića, Harisa Pašovića i koreografkinje: Nadu Kokotović i Sonju Vukićević.
U praćenju savremene plesne scene poslednjih nekoliko godina, može se pratiti nekoliko mladih koreografa kao što su Dalija Aćin, Bojana Mladenović, Isidora Stanišić, Dragana Alfirević, Dušan Murić, Olivera Kovačević i Saša Asentić. Uz ove autore, danas postoje i specijalizovane organizacije za negovanje savremenog plesa poput Stanice, servisa za savremeni ples i Forum za novi ples u Novom Sadu. Direktni uticaji iz šireg, internacionalnog okruženja stižu pak kroz povremeno organizovanje radionica koje prenose nove istraživačke modele plesa, ispituju njihovu primenu i provociraju kreativne odgovore u odnosu na nova iskustva.
U Srbiji se, nema sumnja, zahvaljujući svim ovim aktivnostima, pomalja savremena plesna scena, ali ono što nedostaje je širenja aktera koji dovoljno iniciraju da se ona smelije oblikuje i da bude praćena ozbiljnim teorijsko-kritičkim diskursom. Dok je, unutar alternativne misli tokom devedesetih godina, fokus je bio na pojednostavljenoj, ali oštroj političkoj angažovanosti, spektar moguće društvene angažovanosti danas je širi što zahteva nova promišljanja i kreativniji pristup kako u izboru „tema“ tako i u estetskim sredstvima kojima će se te teme podržati. Takođe, postavlja se pitanje ne samo kakva je sada uloga savremene plesne scene već da li je njen započeti prodor održiv, pogotovu u vremenu ekonomske krize, ako se sve više vremena troši na sakupljanje sponzora za određeni projekat dok je sve manje vremena za autorefleksivni proces u ostvarivanju takvih projekata.