Živko Malešević [1]

RASVIT U ŽIVOTNOM KRUGU

Sarajevske Sveske br. 21/22 [2]

Suština pitanja: čega je izraz poezija, bez obzira na brojne odgovore od antike do danas, nije iscrpljena, zato što je ovaj književni rod svojevrsni univerzum pjesnikovih napora da izrazi sebe u svetu ili, bolje rečeno, svet u sebi. Dakle, svaki susret sa jednim pesnikom je susret sa novom zapitanošću: šta čini njegov svet, šta mu je jezik izrazio, šta su percipirala njegova čula, kakav je metaforičko-simbolički sklop, formalni okvir, asocijativni prostor, kontekst u kojem se stvaralo konkretno pesničko delo, ali i kontekst u kom se o delu piše?
Sve je to bitno pri razumevanju poezije Ranka Risojevića. Ko se prihvati posla da piše o jednom, davno afirmisanom pesniku, mora imati na umu da je Risojević, poslednjom zbirkom indikativnog naslova Rasvit, poznavaocima svoga dela signalizirao kako se njegov lirski put zaokružio, te da se potpuno posvećuje pisanju proze . To je svakako olakšavajuća okolnost, jer se tom činjenicom čitalac suočava sa celovito ostvarenom poetikom Ranka Risojevića, ali i sa definisanim temama koje može prepoznati i sortirati po srodnosti, ali i po disparatnosti.
Pisati o lirici Ranka Risojevića danas, znači suočiti se sa mnoštvom teorijskih i iskustvenih dilema: mogućih stvaralačkih i intelektualnih ishodišta, stilskih i formalnih rešenja . Treba imati na umu da se naš pesnik pojavio šezdesetih godina, upravo kada se većina mladih autora distancirala od naše pesničke tradicije: mnogi pod uticajem savremene evropske poezije neosimbolističkog nasleđa, zatim, popularnih istočnoevropskih (pogotovo ruskih, poljskih, čeških i rumunskih) pesnika toga vremena. Risojević je, po našem mišljenju, odabrao put bez naoko vidljivih uticaja, ali sa naglašenim otklonom od nacionalne pesničke tradicije.
Našavši se, tako, na neispitanom području, Risojević je u ranim zbirkama oživeo, s jedne strane, slike detinjstva: prvu svest o sebi, bićima i predmetima koji ga okružuju, prirodi u kojoj se obreo. Percipira: majčinu bliskost, iskustvo vlastitog tela u odnosu na spoljni svet, boje, mirise i zvuke prirode: / odekud glas se tvoj javlja / kao rog u šumi što najavljuje lov / prosipa se sunčani sjaj uludo / odnekud glas se tvoj javlja / i kao da me opkoljava / kao da mi traži najnježnije mjesto / u tijelo mi se zabada / i kao da me zarobljava / usnula na mekom lišću / budiš se poslije odlaska sokola / i tek vidiš gdje tačkast / sa nebom se sjedinjuje / odnekud glas se tvoj javlja / duboko kao vlažnost šume / odnekud iz mene osvaja / i ponovo se vraća udvostručen (Tako, ponekad )
Rana Risojevićeva poezija se doživljava u simbolici slike, u prepoznavanju stalnih metafora i simbola. Ako pažljivije pročitamo citiranu pesmu (Zov), primetićemo suštinske osobine jedne lirske tvorevine: intimni doživljaj trenutka, bliskost osobe koja se javlja, njena simboličnost: šuma, rog telo, glas... Evo nekoliko središnjih reči: dubrava, dumača, potok, B/b/rdo, Bog, čovek, majka, mlijeko; oko kojih će se, po našem uverenju, rojiti lirsko tkivo budućih pesama. U tom periodu na delu su traženja tematske osnove i bitnih metaforičko-simboličkih punktova. Očigledno je da će pesnikov prvi svijet, primarne slike detinjstva, sačuvane u svesti dečaka, postati i koordinatni sistem unutar kojeg se smešta celokupno lirsko stvaralaštvo Ranka Risojevića.
Treba naglasiti da sam Risojević u Odbrani svijeta nije uvrstio nijednu pesmu iz prve dve zbirke (Vid tame i Vreme i vrt) sugerišući da sebe doživljava oformljenim pesnikom tek sa zbirkom Tako, ponekad. Dve spomenute zbirke su tek stvaralačka priprema i put ka prepoznavanju lirskog sveta. Formiran i, poetskom artikulacijom u celovitosti, izražen umetnički kosmos Ranka Risojevića, živi u tri lirska luka: prvom, već uočenom svetu detinjstva, u memoriji zauvek fiksiranih slika enterijera i pejzaža, vezanih organski za prvi svet; drugom, osvojenim iskorakom, horizontalno i vertikalno, u fizički i duhovno drugačiji; svet, i trećem, u prisustvu Boga , duhovnom naporu i religioznoj kontemplaciji, da bi se ponovo vratio primarnoj slici sveta. Zatvorivši, na taj način, tematski krug, pesnik je lirsku artikulaciju definisao kao dijalektiku života i smrti u večitom, kružnom kretanju.
Majka, otac, bližnji likovi su koji svedoče o prvom svetu, afirmaciji rađanja i identiteta, ali i susretu sa smrću kao opoziciju života, bolje rečeno, dvojstvima koja se determinišu: / svoje malo tijelo u zemlju si /svoju hranljivu usadio, da nikne / možda otac, možda stric ili brat / kog nema ko da (u)majci tvojoj / spomene – u kom će životu izaći. (Prah: Zemunica) Tako se stvara duhovna budnost, nadahnuće, sila vitalizma i dvostruko prepoznavanje smisla života.
Risojević je umetnik koji posmatra, prepoznaje raznolikosti sveta transformišući ga iz sebe. U formalnom smislu, pesnički subjekat je distanciran od onog koji doživljava: obraćanja drugom licu jednine. Takva distanca je i osnova Risojevićeve autopoetike. Sa te tačke gledišta uspostavlja večitu interakciju između objektivnog sveta i njegovog intimnog pretapanja u poetski. U svojevrnom monologu, kada se vraća prvom licu, pesnik svoja lica umnožava, a umnožavajući ih, stvara poeziju totaliteta, dok medijalna energija bića kontekstualizuje univerzalnost lirskog govora. Zato čitalac često nailazi na teškoće, jer „diskurzivni“ sloj pesme kao da ne dozvoljava energiji asocijativnosti da dela. Međutim, ta varka je, u stvari, i suština modernosti Risojevićevog iskaza. Bilo da je u pitanju embrion narativnosti, uverljiva slika predmeta ili prirode, suočeni smo sa slojevitošću metoforičko-simboličkog spleta.
Prvi tematsko-poetski luk Ranka Risojevića je, zapravo, osećeni preobražaj organskog: simbolizacija mentalnih otisaka prirode: Dječak trči dumačom, psom svojim praćen; / noge mu od lijeske, ruke od jasike; / gdje se zaputio ni drozd ne zna, / na šta liči, samo žuna može ispričati. /Dječak preskače potok, već se sav skvasio, / još samo malo, ugledaće možda nekog, / dozvati sviralom, postaće drugovi /.../ Dječak trči dumačom, a htio bi biti oblak, / ili bar anđeo, s kojim postelju dijeli. (Prah: Dječak trči dumačom) Dakle, iskustva integracije sa prirodom su i suštinska iskustva života. Po onome što nudi Risojević u svetu detinjstva, jeste infrastruktura lirskog: pointimljeni svet kao metafora života, naglašeni toposi, njegova metafizička dimenzija: šuma, potok, dumača, dubrava, brdo; sve su to lirske okosnice sveukupnog Risojevićevog pevanja, mitski artefakti prve harmonije. Sadržaji pesničke slike , simbola lirskog iskustva, neodoljivo nas podsećaju na iskustva simbolista, možda na Rilkea u ranom stvaralaštvu. Samo večna dinamika preobražaja osećenog , kreira asocijativnost u svim smerovima.
Metafora pesnikovog stvaralačkog napora, pulsira u pesmi Orač: Prelij se preko ruba prstiju /, pobjegni iz kaveza, podaj / svoju krv njivi, zaroni dublje, / šikni na sve strane, moćan, / preobražen u drhtavi klas! (Istrpi ovo draganje). Autopoetički stihovi ove pesme su uzglobljeni u stvaralačku moć poezije, što će se i kasnije pokazati, pogotovo u religioznoj fazi. Risojević shvata da svako udaljavanje od arhetipskih izvora lirskog, vodi u izveštačenost i voluntarizam, osnovnog neprijatelja poezije.
Drugi tematski luk je poetsko razumevanje istorije, univerzalni generator čovekove sudbine, drama života u različitim sudaranjima iskustvenih i sanjanih refleksija o čovekovom prisustvu u svetu. Osvajanje novih prostora, bolje kazano, razmicanje nagoveštenih motiva iz prvog tematskog kruga, kreće se od opšte i kulturne istorije ovog tla (Bosanske elegije), prema evropskom, pre svega, književnom iskustvu. Zamršena istorija Bosne, njena tragična slika u delima velikih pisaca (Andrić, Kočić... ) služe Risojeviću, da lirskim dijalogom sa njima ovekoveči duh istorije u univerzalnoj dinamici prokletstva ovog tla. Tu, naravno, pesnik uranja i u iskustvo stradanja naroda na Kozari, u Jasenovcu, gde porodična tragedija metaforiše našu sudbinu u dijahronijsko-sinhronijskom preseku. Kasnije će, inspirisan najnovijim ratovima, Risojević nastaviti nezaobilaznu pesničku temu: predestiniranu tragediju našeg naroda.
Zahvaljujući svom intelektualnom identitetu, Risojević je pesnik širokih raspona motiva, impregniranih emotivnim tkivom poezije. To se oseti pomnim otkrivanjem semantičkih slojeva stiha. Negde duboko u nutrini, u biću pesme, grana se rizom usvojenih iskustava, pogotovo francuskog pesništva, zatim Rilkea, ali i Pindara, savremenih španskih i ruskih lirika. Postoji zavidan broj naslova posvećenih evropskim pesnicima i umetnicima (Breht, Brodski, Seferis, Alberti, Stanesku, H. Mur...). Ovim pesmama Risojević inkarnira lirski senzibilitet, gotovo autopoetički definiše smerove savremenog jezika poezije, pa srodstvom po izboru proverava svoje stvaralačko vjeruju: ... Ruka raonik, pramac izgubljenog broda / koji pronađe jednom davno blago; / jednom davno, spomenu sve bogove, / ozakoni sve priče, uzvišene rime, / oslobodi svijet izmišljanja i straha/ od visokih i jasnih bogova... (Ozon: Jorgos Seferis, nasljednik). Evropsko pesničko iskustvo u ovoj stvaralačkoj fazi presudno utiče i na Ranka Risojevića. Međutim, svaki pesnik stvara umetnički identitet u jeziku kojim se služi , tako da su primećeni uticaji potvrda bića savremenog pesništva u sadejstvu raznorodnih umetničkih i saznajnih potencija.
Udisanjem svežeg vazduha u Ozonu, pesnik filtrira, od svake erudicije oslobađa misaono emotivni svet jezika, pa, u naglašenoj kondenzaciji lirske supstancije, varira temu života i smrti što je sintentizovan nastavak prethodnih Pjesama o vječnom i pjesama smrti. Geneza krucijalnih pitanja egzistencije živi u ranim pesmama Ranka Risojevića. Za dalju kreativnu evoluciju indikativna je zbirka Brdo čija refleksivna dimenzija proizlazi iz pesnikove opsesije Brdom kao toposom ali i kao intencionalnim simbolom. Naše razumevanje poezije o kojoj pišemo, ovde se snažno bistri, jer se sa Brda pesnik okrenuo i video gde je dotad bio, da bi mu to poslužilo za put kojim će dalje ići. To je put potpune zrelosti pesnikove: ... Obično ovi rani penjači o Brdu nisu govorili, / niti su o njemu ranije bili čuli. Nije Brdo / bilo njihov san, niti san njihovih predaka – / s hljebom u ruci, tražili su čas vode, / čas kavgu u kojoj će pokazati snagu. / Godinama, gledali smo veselnike, / kojem će se privoljeti carstvu... (Brdo, Pribrežje)
Sledi Mesija, knjiga poezije vezanog stiha (sonet), karakteristične za ranu lirsku fazu Ranka Risojevića. Taj najotmeniji i „najteži“ lirski oblik, formalnu ograničenost njegovu, pesnik shvata i doživljava kao poetski izazov, prednost u mukotrpnom oblikovanju motivske građe .
Soneti (Gospodi pomiluj, Sveti Naum u Ohridu, Višnjić u Banjoj Luci, Pjesnik Skender, Kočićev triptih, Mladi Jovan) uključuju pesnika u duhovno nasleđe i mesijansku prirodu reči: Svaka je tvoja riječ moćno zvono / čija se jeka u sve nas probija, / jerbo si ti sam mjed kojom ono / ječi i od kojeg zvoni istorija. // Svaka je tvoja riječ ogledalo / u kome su naši mrtvi na broju; / kao u Nojevu barku sve je stalo: / ljudi, stoka, šuma, sunce na prisoju. // Svaka je tvoja riječ zavjetna truba / iz koje se ori opšti neposluh; / za meke uši melodija gruba // Kojom se glasa tvog naroda duh / uplašen da se od Zapada ne oguba / i da ne omrzne svoj rod, vino i kruh.
Risojevićev Mesija izlazi na stazu lirske istorije našega jezika, a kao metafizička pesnikova patnja, nalazi uporište i utehu u stvaralačkoj ukorenjenosti intimnih poetskih vokacija, uronjenih u kulturnu antropologiju našeg tla.
Konačno, u sizifovskom stvaralačkom hodu ka umetničkom idealu, Risojević kao da je stao na zaravan, sažimajući pesničko iskustvo u sonet, privremeno odredište, da bi ponovo krenuo uz strmen do sledeće zaravni, ostavljajući iza sebe utabane puteve poetskog kontinuiteta.
Ranko Risojević se u Vratima šame javlja u doba pune umetničke zrelosti, usmeravajući poetsku energiju ka ljudskom padu, prostoru nesreće i smrti. Pesničko i životno iskustvo suočeno je sa fizičkom propadljivošću sveta, čija drama iz korena uništava zdravu potenciju stvarnosti. Stoga Risojevićev kontakt sa svetom postaje telesni dodir egzistencijalnog straha, a duhovno obilje prerasta u melanholiju patnje i pesimizma. Njegovo se kretanje kroz svet pretvorilo u skrivanje i oprezan hod između uvek pretećih kulisa gde više ne pomaže mimikrija maske i koturne.
U svojevrsnoj molskoj stišanosti pesnik lamentira nad sudbinom sveta i sebe u njemu: lajt-motiv individualne patnje, osama kao jedina mogućnost života, postaju meditacija u ogolelom svetu zbiljske trošnosti. Sile koje vladaju svetom i čovekom su izvan naših moći, ljudska potreba da „stvori“ Gospoda i pronađe utehu svoje prolaznosti, poetska je opomena da je sve predviđeno i kazano.
Nesreća je naš usud i naš poziv da živimo u njoj. Čak je i metafizička patnja, obesmišljena i potrta naturalističkim slikama smrti i propadanja, pa pesnik ironičnim tonom progovara: Među nas, odvajkada, navraća Nigdina. / Svikli mi na nju i ona na nas, / umjesto ogledala može da nam služi. / U šta god da gledamo, nju vidimo; / šta god da slušamo, ona romori i ječi; / i na jeziku, sred zalogaja, njen okus / preko okusa hrane obmotava se... (Vrata tame: Nigdina)
U Vratima tame umetnik rezignirano prepoznaje paroksizam moralnih iščašenosti čija ritualna igra arhetipskog, atavističkog nagona, uništava poslednje etičke i duhovne proplamsaje s kraja prošlog veka kao tamna konstanta ljudske sudbine uopšte.
Koncentracija na sebe, iskustvena vertikala, Brdo kao međaš dveju faza života, melanholija Vrata tame, oplodili su Samoću, molitve čiji je sadržaj proširio lirski kapacitet Ranka Risojević u totalitetu i umetničkom identitetu. Pošto je samoća univerzalni znak čovekovog bivstva uopšte, pesnik se potpuno koncentrisao na svoju duhovnu poziciju, našavši je u kontemplaciji o ličnoj egzistenciji. Ovde je kondenzovan, ali i sublimisan stvaralački kredo pesnikov. Panteizam, izražen u njegovim ranim pesmama, gde duh obitava u prirodi i u svakoj stvari, ovde se pojavljuje dvosmerno: u visinama, ali i prožima prirodu. Raspolućenost sveta, promene i dinamiku života pesnik je proživeo. Ostaje mu meditacija, bol, opet bol, kao najkraća rečenica. Povratak sebi je prevladavanje otuđenosti što je preživesmo. Prisnost sa samim sobom proverava naš duh, razabira i slaže poticaje našeg iskustva: O našoj dugoj odvojenosti je riječ; / bilo je prečih poslova previše / i zaboravih put do tebe, prečice / što mi u djetinjstvu bijahu drage. / Jesam li dovoljno čist i svečan / u ovoj noći kada se rješava sve / među nama promrzlim u muci! (Samoća, molitve: U podrumima duše). Život kao tamnica imenuje i pozicionira greh i put prema Bogu. Zato u ovoj životnoj fazi pesnik postaje dušin povjerenik, božji ugodnik i graditelj ljestvica u nebesa.
Put ka izbavljenju, duhovnom uzletu i moralnom savršenstvu u Molitvama oblagotvoruju srž duhovnog pesništva, gde srednjovekovna tradicija molitvenih formi dobija savremeni izraz. Ono što se naslućivalo u ranoj lirici zapleteno u pesničkim slikama, svojevrsnim oreolom osvetljena atmosfera porodičnog ambijenta, u disanju pejzaža, našlo je svoju punu realizaciju ovde. Taj kontinuitet nas drži u uverenju kako je Ranko Risojević strpljivo zidao svoju poetsku građevinu .
Molitve kao da nagoveštavaju sledeći stihovi koji aludiraju na ponovno krštenje, duhovnu pripremu za ono što sledi: Ničega se više ne sjećam, slobodan / uranjam u svježinu svoga potoka. / Nov kao bistra voda, osjećam oblutke / preko kojih klize moji tabani. (Samoća, molitve: Sjećanje)
Reči su progledale kroz pesnika. Sve što je iskusio upućuje ga na Gospoda, alfu i omegu, početak i kraj. Semantika naslova Molitve pod Brdom u kontekstu Risojevićeve lirike smešta simboliku Brda u centar umetničkog ideala. Stavaljajući se u različite pozicije, identifikujući se sa sudbinama (prognanik, prepisivač knjiga, slijepac, Mikelanđelo, nerođeno dijete, tek rođeno dijete, lopov, splavar, pjesnik, ratnik, koljač, svešetnik...), Risojević ih artikuliše molitvenim tonom, gde u osnovnoj hrišćanskoj dimenziji jedino proživljeni greh vodi ka putu spasenja: Snovi su mi pokidani, java rastresena, / za šta god da se uhvatim sve je lomno i nestvarno; / go i ubog samo beskrajno mislim i mislim –
/ a potrošene riječi zveče kao prazne posude / u koje gladni zaviruju crvenih očiju. / Sve mi uzmi, Bože, sve što smeta / da čujem Tvoje riječi kojima me koriš / pokazujući smisao ovog moga besmisla. (Samoća, molitve: Pjesnikova molitva)
U kolopletu ljudskih života, u svesti potrebe spasenja i moralnog očišćenja, pesnik, leksikom i ritmom molitve, tvori eshatološke prostore obogočovečenja, katarzično, ali i opominjuće, deluje na naš duhovni položaj. Energija duha koja je oplodila Molitve, kreativnost i njen oblik, dosežu sam vrh naše molitvene poezije.
Vraćajući se na izvor detinjstva (Prvi svijet i Rasvit), poslednji pesnički luk zatvara krug: inkarnirano sjećanje kao lirski krešendo, apologetski umetnički gest, ponovljena lirska slika prvog sveta u završenoj kompleksnosti. Biti načisto sa činjenicom da je detinjstvo utisnuto u naš životni kod, da je ono esencija obogaćene emotivne i intelektualne strukture, obezbeđuje zaklon od metafizičke studeni, vraćajući nas iluziji večnosti.
Sve se to vidi u zbirci Prvi svijet. Slike, likovi, boje, mirisi i zvuci, životni damari, strahovi i sklad u novom formalnom i leksičkom ruhu, funkcionišu u omamljenosti životnim mogućnostima. Fizički, dečak opaža, doživljava, vidi, oseća i sanja svet u prostorima sobe, kućnog praga, obližnjeg potoka, voćnjaka, šume, među svojima. Mikrosvet u lirskoj transformaciji pesnikovoj postaje univerzalna metafora života, kazana jezikom jedinstvene preuređenosti: Lagano, kao vjetar u maju, / silazim prema rijeci, / koju više ne mogu da pređem. / Ruku pod ruku s dječakom / kog majka čeka / svu noć na svom prozoru, / prebirem izgužvane plahte / jučerašnjih konačišta, / približavajući se jeci / koja je izgubila prošlost. (Prvi svijet: Dolazak kući)
Dominacija opisa u celokupnoj poeziji Ranka Risojevića je ovde dotakla samo biće egzistencije. Detalj, kao okosnica lirski upotrebljene reči i njene stilske datosti, pažljivom čitaocu pokazuje dubinsku isprepletenost asocijacija čiji mozaik isijava duhovni fluid, bìlo ovaploćenog višeznačja. Ako su u jednoj ćeliji prisutne sve osobine bića, onda su u mikrosvetu detinjstva kodifikovana sva iskustva života: Toliko mala da je nismo vidjeli, / Otišle ruke, zatvorile se usne, ona / Čeka tamu da je neko posvoji. / Vijest je obišla sobu – nečujne trube, / Nevidljivi glasnici, stari signali. / Pada noć, diže se zavjesa novog okršaja. / U podu i zidovima, s donje strane stola, / U procijepima stropa, napuklinama prozora, / Stari ratnici, krezuba stvorenja, žgoljava djeca – / Biće to velika trka njihovog života. / Ujutro, svjetlost će obliti sobu, / Užasa nema, preselio se u snove. (Rasvit, Mrva)
Verujemo da su se u Rasvitu okončali svi poetički kodovi, jer je poslednja zbirka Ranka Risojevića višetruka sinteza svega onoga što je u umnoženosti knjiga i pesama dosegao. Ako su Samoća, molitve eshatološki uzlet ka večnosti, onda je Rasvit sinteza čudesa ovoga sveta. Sam naslov ima svoju prepoznatljivu, razgovetnu značenjsku dimenziju. Međutim, nekad pesnik dugih naslova, u Rasvitu je beležnik bića i stvari koje peva. Umetničko dostignuće Rasvita je da pesnik ne peva o, nego peva pojave, predmete, bića. U transformaciji stvari u pesmu, u opsesivnom naglasku na preciznost, gde redukovanost izraza pesmu pretvara u skulpturu, u htenju da sve upije otisak duše i da se preda večnosti, cilj je Rasvita. Iskustvo nalaže da više nema iznenađenja, jedino pevanje pesniku ostaje kao iznenađenje, moć reči i moć stvaralačkog čina. Na taj način se lakše podnosi melanholija života, podupire lični osećaj pesnikov da nije uzalud pevao.
Četrdesetogodišnje pevanje Ranka Risojevića u kontekstu savremene srpske poezije svakako je specifično. Ako poeziju shvatamo kontekstualno, onako kako je shvata T. S. Eliot, onda zaista imamo poteškoća da prozremo suštinu uticaja koje je primao naš pesnik. Iako smo tokom iščitavanja pokušavali naći dodirne tačke sa tradicijom, uspeli smo jedino da primetimo da je Risojević vešto kamuflirao tradiciju na koju se naslanja, sve do pojave knjige Samoća, molitve, gde se eksplicitno naslanja na srpsku molitvenu poeziju. Risojević je pesnik vlastitog, strpljivo izgrađenog identiteta.
U vremenu koje je našoj poeziji donelo mnogo velikih pesnika i jasno definisalo nekoliko tradicionalnih ishodišta, lirika Ranka Risojevića deluje disparatno. Ova kvalifikacija nije u funkciji vrednovanja već kao poetička činjenica s kojom treba računati u suštinskom razumevanju ovde pročitane poezije. Samosvojnost Risojevićeva je prepoznatljiva u razuđenosti lirske strukture, u formi koja izrasta iznutra (sadržina stvara formu, a ne forma sadržinu).
Leksička raznovrsnost i jedinstvenost stilskih datosti ukazuju da pesnik –
Risojević razumeva svet u cikličnim menama prirode i života. U takvoj dinamici, piramidalno ustrojstvo moralnih vrednosti ne postoji. Postoji krug sa centrom u sredini. To je sveobjedinjujuća sila oličena u Bogu, tvorcu univerzuma. Pojedinačna ljudska sudbina je jedan treptaj u ogromnom mehanizmu kosmičkog sklada.

BIBLIOGRAFIJA
poezije Ranka Risojevića

1. Vid tame, Svjetlost, Sarajevo, 1967.
2. Vreme i vrt, Svjetlost, Sarajevo, 1971.
3. Tako, ponekad, Veselin Masleša, Sarajevo, 1972.
4. Bosanske elegije, Glas, Banja Luka, 1975.
5. Bosniaj elegioj, prevod na esperanto, Banja Luka, 1986.
6. Istrpi ovo draganje, Svjetlost, Sarajevo, 1975.
7. Snovi o vječnom i pjesme smrti, Svjetlost, Sarajevo, 1979.
8. Ozon, Veselin Masleša, Sarajevo, 1986.
9. Prah, Matica srpska, Novi Sad, 1988.
10. Brdo, Svetovi, Novi Sad, 1991.
11. Vrata tame, Vreme knjige, Beograd, 1997.
12. Mesija, Rad, Beograd, 1997.
13. Samoća, molitve, Glas srpski, Banjaluka, 1999.
14. Prvi svijet, Matica srpska, Novi Sad, 2003.
15. Rasvit, Glas srpski – Grafika, Banjaluka, 2006.

LITERATURA

1. Eliot, T. Stern: Tradicija i individualni talenat, Nolit, Beograd, 1975.
2. Ženet, Žerar: Figure, Vuk Kradžić, Beograd, 1985.
3. Jovanović, Aleksandar: Pesnici i preci, SKZ, Beograd, 1993.
4. Pavlović, Miodrag: Poetika modernog, Grafos, Beograd, 1978.
5. Paz, Oktavio: Luk i lira, Ginko, Beograd, 1990.
6. Rilke, Rajner Marija, Pisma mladom pesniku, Nolit, Beograd, 1975.
7.Fink, Eugen: Epilozi poeziji, BIGZ, 1979.
8. Fraye, Northrop: Anatomija kritike, Naprijed, Zagreb, 1979.
9. Friedrich, Hugo, Struktura moderne lirike, Stvarnost, Zagreb 1969.