Sonja Stojmenska- Elzeser

KONTEKSTUALIZACIJA I KNJIŽEVNO OBRAZOVANJE

Sarajevske Sveske br. 32/33

prevela sa makedonskog: Seida Beganović

Danas, u globalnom, tehnološki razvijenom i merkantilnom svijetu, nauka o literaturi, kao i sama literatura, teško za sebe nalazi primjeren prostor za opstanak. Kako u svakodnevnom životu, tako i u akademskom krugu književnost i njeno izučavanje ostaju na marginama, poput sive zone u koju rijetko tko navraća da potraži utjehu od životnih nedaća i koja je, u skladu sa duhom vremena u kojem živimo, i sama određena nemilosrdnim zakonima tržišta i relativizacije vrijednosti. Samo oni „obilježeni“ prokletstvom ljubavi prema literaturi donose odluku da svoj profesionalni angažman uz nju i vežu, a najčešće kao njeni kreatori ili ju, pak, prosljeđuju.
Izvorni motiv za studiranje literature, u današnjem vremenu kao i odvajkada, ostaje ipak želja za čitanjem, komentiranjem i valoriziranjem, te eventualno pisanjem literature. Međutim, šta čeka mladog čovjeka koji svoj životni poziv želi da veže uz literaturu u trenutku kad se ispravi pred kapijom akademije? Na svim filološkim i humanističkim fakultetima i školama predviđeni su programi za izučavanje literature koji prije svega drže do svetog trojstva: istorija, teorija, kritika, i na svojevrstan, manje ili više uspješan način, još u klasičnom udžbeniku književne teorije Renea Welleka i Austina Warrena, oba kombiniraju opredijeljene pristupe književnoj umjetnosti: „iznutra“ – samo djelo i „izvana“ – djelo u kontekstu. Na većini filoloških odsjeka proučavanje literature je u neposrednoj vezi sa izučavanjem odvojenih jezika i porodica jezika, a to ne znači neki naglašeniji odnos prema književnostima na tim jezicima (preciznije: studenti koji studiraju anglistiku, romanistiku ili bohemistiku na primjer, mogu malo, skoro zanemarivo da pokazuju interes prema književnom segmentu tih studija u poređenju sa praktičnim interesom za boljim znanjem jezika). Klasični model studija književnosti svodi se na bibliografski kompendijum odvojene nacionalne književnosti, podređen dijahronijskoj perspektivi, veoma često bez ikakvog uvida u savremene književne pojave.
Stvari se usložnjavaju i postaju šarenije afirmiranjem kulturoloških studija u sferi humanistike i sa njihovim približavanjem kontekstualnom pristupu književnosti, karakterističnom za komparativne književne studije. Ono što se donedavno svodilo na interes za autore, jezike, nacije, periode, žanrove… postepeno prerasta u interes za proširene sfere diskursa, kulture, ideologije, rase, roda itd. Literatura ne može više da se proučava jednoznačno, podređeno i pravolinijski, nego upravo preko presjeka, prelaza, transfera kroz prostore, jezike, etnose, nacije, vremena, discipline, umjetnosti, rodove, medije...
Univerzitetski centri pod pritiskom aktualnih zahtijeva humanistike suočavaju se sa nizom problema pri kreiranju i realiziranju svojih obrazovnih silabusa. Filološki fakulteti još uvijek funkcioniraju organizirani po odsjecima (i lektoratima), ili u najboljem slučaju po kursevima koji se nude studentima na izbor. Studenti kao korisnici obrazovnih dobara sami izabiraju svoje kombinacije studija prema sopstvenim kriterijumima, afinitetima i prioritetima, što u svakom slučaju predstavlja lijep primjer demokratizacije obrazovnog procesa. Ipak, čini mi se da u svom tom raznoglasju, ma koliko bilo ekstenzivno, treba da se zadrže dva naročito bitna, rekla bih osnovna smjera koja treba komplementarno da budu ponuđeni studentima literature, a to je: prvo, poznavanje nacionalne književnosti kao jednog monolitnog sistema, odnosno poznavanje osnovnih kanonskih pojava, autora i djela na jeziku koji izučava; i drugo, otvoren nadnacionalni i transnacionalni model proučavanja literature, koji tumači nacionalnu literaturu u različitim kontekstima i širi se do sticanja određenog stepena uvida u ono što približno može da se podvede pod diskutabilnu kategoriju „svjetska književnost“. Zašto kažem „diskutabilnu“? U klasičnoj komparatistici poznato je Geteovo poimanje „svjetske književnosti“ koje se gradi na fonu i u zavisnosti od učvršćivanja nacionalnih književnosti. Danas se sintagma „svjetska književnost“ tumači kao utopijski koncept koji sadrži tendenciju internacionalnog, odnosno supranacionalnog istraživanja književnih fenomena, ali koje u praksi nije moguće da se konsekventno izvede. I ne samo zbog fakta da niko ne može da poznaje sve jezike na svijetu, i ne samo zbog svijesti da svaka istorija, pa i književna, jeste diskurs koji proizilazi iz jedne relativizirane, subjektivne i uvijek kontekstualizirane fokalizirajuće pozicije (adekvatno teoriji književnog diskursa), nego jednostavno i zbog toga što jedno takvo sveobuhvatno sagledanje svega onog što čini književnu tradiciju čovječanstvu nije niti potrebno niti korisno kao takvo. Istorija literature shvaćena kao „velika naracija“ već je prevaziđena koncepcija. Mnogo je važnija sama ideja o opsegu u svijesti „književnosti kao sistema“, kao što bi rekao Claudio Guillen, ili kao specifičan hipertekst što ga piše čovječanstvo i koji je živ, varijabilan, difuzan. Treba da se istaknu težnje francuske komparativistike - Pascalea Casanove, koji tu svijest iskazuje u naslovu svoje studije Svjetska književna republika ili napor Franka Morettija preko grafikona, mapa i razgranatih slika drveta (apstraktnog modela književne istorije) da sistematizira svijest o književnosti/književnostima u svijetu . Ipak, čak i ove obje suptilne svijesti o kulturnoj i književnoj raznolikosti još uvijek ne mogu da se izliječe od teške bolesti evropcentrizma i pored snažnog vala postkolonijalne kritike u književnoj nauci, i pored napretka areala - regionalnih književnih studija, i pored komparativne književnosti sa dekolonizatorskom tendencijom, kao što ju obuhvata italijanski komparativist Armando Gnishi . Evropska svijest se sve više približava prihvatanju sopstvene hibridnosti i transkulturalnosti, tako da je sasvim prihvatljiva konstatacija da: „transnacionalna i transkulturna strujanja i veze nisu više nešto izuzetno – za njih se, u stvari, ne bi moglo reći da predstavljaju normu ili da će uskoro postati normom. One su materijal od kojeg mora oprezno da se gradi evropska kultura i identitet . U kulturi ništa nije čisto sterilno, zatvoreno, jedno, samo – sve je dijalogično, hibridno, polivalentno, izmiješano. Zbog toga kulturu možemo da razumijemo jedino kao relacije, kontekstualno, komparativno.
Čuvena latinoamerička komparativistica Marry Louise Pratt disciplinu komparativne književnosti određuje kao „gostoljubivi prostor za kultiviranje multilingvalnosti, poliglosja, vještinâ kulturnog posredovanja, dubokog međukulturnog razumijevanja i pravu globalnu svijest“ . Ova globalna svijest ili „globalno građanstvo“, kao što se i svom navedenom tekstu izražava Prattova, donedavno je insistirala na multikulturi, da bi postepeno do/uobličila svoj pravi lik u interkulturi. Više nije važno da su kulture poredane jedna pored druge i kulturni fenomeni prepleteni, iznijansirani i da svaki dominantni kolorit u sebi sadrži mrlje ili tragove druge boje. Raznolikost nije horizontalna (ono što bi odgovaralo modelu multikulturalizma) nego je suštinska i prožimajuća (interkulturna).
U oblasti književne nauke tumačenje takve interkulturnosti nameće se kao osavremenjena varijanta komparativne književnosti koja operira kontekstima, koji mogu, ali i ne moraju, biti strogo geografski, istorijski, jezični ili politički, ali koji u sebi sadrže elemente presjeka, dodira, komunikacije. U tom smislu, poimanje svijeta kao svijeta regiona i naroda koji međusobno komuniciraju, a ne samo kao svijeta nacija omeđenih nepropusnim granicama, reflektira se na tumačenje literature i kulture. Pri proučavanju literature, ovo se ogleda u napretku interesa za kulturne regione, odnosno kontekstualizaciji, ili da upotrijebimo termin slovačkog komparativiste Dionýza Ďurišina “interliterarnim zajedništvima", kao što su, naprimjer, književne istorije ili kulturološki atlasi - mediteranskog, podunavskog, nordijskog, alpsko-jadranskog ili balkanaskog tipa; ili centralno-evropskog, jugoistočno-evropskog; kao i uobičajenih grupiranja iz domena lingvistike, kao što se frankofonski, angloamerički, slavistički tip itd.
Sve ove uopštene spekulacije bile su mi neophodne da bih se fokusirala najzad na pitanje koje mi je u ovoj prilici postavljeno u odnosu na načine na koje se akademski izučavaju, ili bi trebalo, ili jednostavno, bi mogle da se izučavaju literature eks-jugoslavenskih naroda poslije raspada zajedničke jugoslavenske federacije. Podrazumijeva se, o ovom problemu najadekvatnije je da razmišljam kroz prizmu makedonske književnosti i kulture, kojoj uostalom pripadam. Kao što već naglasih, mislim da su neophodna dva obrazovna segmenta koja su komplementarna i koja se nadopunjuju: upoznavanje sa makedonskom književnosti u njenom nacionalnom kanonu i kontekstualno upoznavanje makedonske književnosti na određenim nivoima (ili, ako vam se sviđa drugim riječima: klasična akademska istorija makedonske literature i interkulturne istorije koja bi obuhvatila barem njene najznačajnije kontekste).
Makedonska literatura kao najistaknutije kontekste bilježi slavenski, odnosno južnoslavenski, balkanski, mediteranski, evropski, a kao istorijski konkretiziran i društveno-politički obojen, na primjer, vizantijski, otomanski, jugoslavenski, kao i mnoge druge uže stilsko-poetičke kontekste ili druge vrste konteksta (socrealizam, postmoderna poetika ili evropska avangarda, na primjer).
Važnost južnoslavenskog konteksta ogleda se i u samom faktu da matična filološka katedra na državnom univerzitetu „Sv. Kiril i Metodij“ u Skopju nosi naziv Katedra za makedonsku književnost i južnoslavenske književnosti.
Izgleda da je ovo stanje u najvećoj mjeri znak inertnosti i već daleki odjek formule koja je bila validna u bivšoj zajedničkoj državi i koja je glasila „makedonska književnost i književnosti naroda SFRJ“. (Ta „bivšojugoslavenska“ referenca nekako veoma teško se odljepljuje od makedonskih institucija, počevši od imena države pa dalje!) Mislim da bi primjerenije bilo - katedra za makedonski jezik i literaturu (koja će možda neminovno pristup proširiti i sa kulturologijom?) da se potpuno odijeli od eventualne hipotetičke katedre za komparativno, kontekstualno, interkulturno proučavanje, koja bi predstavljala blagi prelaz prema katedri za opštu i komparativnu književnost ili bi, eventualno, pronašla svoje mjesto na katedri za slavistiku, ali postavljenu na jednu istraživačku ravan - ozbiljniju od one koju poznajemo u ovom trenutku.

Slavistički odsjeci ne mogu više da se baziraju na naporednom prikupljanju podataka za dvije, tri ili više slavenskih literatura, ili na naporednom prosljeđivanju „remek-dijela“ (koliko li samo relativna i ispražnjena odredba?!) nekolicine slavenskih literatura, nego je neophodno da dublje zalaze u komunikacijska žarišta na svim nivoima, počevši od direktnih kreativnih dijaloga između konkretnih književnih tvoraca, preko prevodilačkih razmjena, preko komunikacije što se širi i izvan književnih okvira, na primjer u sferi urbanog folklora, teatra, humora, elektronskih medija i svega onog što interesira mladog istraživača-slavistu.
Slavističke katedre svugdje u svijetu preobražavaju se u interkulturne studije koji pokušavaju da prevaziđu zastarjele balaste ideološko-političke prirode i da afirmiraju vrijednosti kultura iz ovog kruga, bez obzira na njihovu kvantitativnu proširenost, naročito izvan zastarjelih klasifikacija na „velike“ i „male“ kulture i izvan tendencije ka nekakvoj nadređenoj (na specifičan način kolonizatorskoj) utemeljenosti.
Južnoslavenski, odnosno slavenski kontekst, za makedonsku književnost ima posebno značenje upravo radi ambivalentnog odnosa makedonske kulture prema njemu i njenog kontraverznog statusa u njegovim okvirima.
Slavenstvo je poligon na kojem makedonska književnost doživljava i najsnažniju afirmaciju, ali i najbolniju minimalizaciju koja je ponekad išla i do potpune negacije. Slavenski kontekst je jedan kompleksan splet lingvističkih, etničkih, istorijskih, političkih i antropoloških čvorova koji nikada neće moći do kraja da se otpetljaju ili ukoliko se otpetljaju u međuvremenu će se ponovo stvoriti ili će biti zamijenjeni novim, još zamršenijim... Ali, upravo ovo ga i pravi interesantnim i uzbudljivim... I mora upravo zato da ostane jedno od prioritetnih sfera za istraživanja koja su povezana sa domenom makedonske kulture. Južnoslavenski kontekst, osim što podrazumijeva vrijeme zajedničkog nasljedstva jugoslavenstva (i onog prve Jugoslavije, u kojem cijeli makedonski identitet bijaše u cjelini potisnut, i onog u SFRJ, u kojem je makedonski identitet tavorio u zakrilju opštejugoslavenskog) u sebe uključuje i bugarsku literaturu i kulturu, sa kojom makedonska kultura takođe ima neobično delikatnu i polivalentnu komunikaciju. Makedonska književnost u relaciji sa srpskom, bugarskom, hrvatskom, slovenačkom, bosanskom, crnogorskom književnošću nudi širok spektar tema i problema koje vibriraju između „filije“ i „fobije“, koji je preopterećen stereotipovima i specifičnim imagologijama, ljubavlju i mržnjom, junacima i žrtvama, dvodomnim i višedomnim autorima, traumama i pathosom, ali i kreativnim zahvatima i odsjajima koji za sve činioce ovog kompleksnog sustava mogu da znače iskorak u pozitivnom smjeru.

Nema potrebe detaljnije da se objašnjava da južnoslavenski kontekst ima različiti karakter i nadređenu postavljenost u odnosu na „jugoslavenski“ kontekst, koji kao što sam ranije napomenula u jednoj užoj istorijsko-političkoj kategoriji što se bazira na određenoj ideološkoj matrici koja je i istorijski doživjela različite varijante i ima vremenske granice funkcioniranja „od – do“. „Jugoslavensko osjećanje“ ili „jugonostalgija“, kao svojevrstan „duh iz boce“, čini mi se, već je ispražnjena i beskrvna ideja, koja može i mora da se proučava iz istorijske tačke gledanja, sa neophodnom nostalgijom – kada se tumače problemi na tom segmentu „od – do“. Svaki pokušaj njegove revitalizacije i aktuelizacije liči mi na jalov potez. Ali, nikako ne treba da znači da komunikacija treba da zamre, ili, pak, kulture nikada isprepletene sa „rodbinskim vezama“ , da prestanu da se međusobno poznaju i upoznaju.
U kreativnoj produkciji i naučnoj praksi potreba za živom komunikacijom među kulturama i na ovim područjima je više nego očigledna. One su prirodno upućene jedne na druge i ta upućenost se ogleda u mnogo različitih interkulturnih projekata, naučnih skupova i radionica, djelimično u filmu i teatru, možda suzdržanije u medijima. Značenje „regiona“ – naročito se potencira pri predstavljanju kulturnih vrijednosti i posebnih naroda šire pred evropskom i svjetskom javnošću. I pored svih strasti, predrasuda i „istorijskih pravdi i nepravdi“, eks-jugoslavenski narodi dijele sudbinu međusobno da se poznaju, da se razumiju i da se poštuju. Ipak, institucionalizacija i inkorporiranje u obrazovni sistem ovih postulata ima prilično trom korak i nailazi na prepreke raznovrsne prirode.

Bez obzira, kako bi se organizirala (kao studijska grupa, izborni kurs ili preko lektorata), što zavisi od konkretnih kadrovskih i materijalnih kapaciteta, na svim ozbiljnijim filološkim školama (i to ne samo u regionu) neizostavno treba da bude zastupljena ova interslavenska komparatistika, sa posebnim akcentom južnoslavenskog konteksta. U makedonskom obrazovnom sistemu poželjno je što više da se unaprijede i studije sa balkanološkom problematikom, od tipa makedonsko-grčke, makedonsko-albanske, makedonsko-rumunjske i makedonsko-turske književne i kulturne relacije, a zatim ove da se nadopune i sa mediteranskim i evropskim dimenzijama makedonske kulture, koji naročito u oblasti poezije i slikarstva imaju eksponente vrijedne pažnje.

Slavističke katedre su jedinstvena akademska teritorija na inostranim univerzitetima preko kojih makedonska kultura može da se afirmira u drugim sredinama. Normalno je da najjednostavniji i najprirodniji način pristupa stranaca makedonskoj književnosti i kulturi upravo preko južnoslavenskog konteksta. Inostrani studenti najčešće prihvataju slavenske književnosti sa juga „u paketu“, i na sreću, najčešće preko komparativne metodologije, tako da je južnoslavenski kontekst dominantno prisutan u značajnijim slavističkim centrima, kao što su Beč, Moskva, Krakov, Brno i drugi. Od velike važnosti je, dakle, da ukoliko mi sami – akademski centri u nekadašnjim jugoslavenskim republikama, a sada samostalnim državama – njegujemo i razvijamo tu interkulturnu južnoslavističku problematiku, obogaćujemo aspekte, metodološke pristupe i tematske sadržine i sa tim stvaramo i proširujemo korpus za studiranje inostranih slavista, preko kojeg , ustvari, probijamo put za širu afirmaciju trajnih vrijednosti naših posebnih kultura.

Jedna ovakva projekcija, ipak, ima i jednu veliku brigu, a to je da studiranje literature ne preraste u izverziranost, u politiku i međunarodne odnose, na račun onog „prokletstva“ ljubavi prema književnosti, sa kojim započeh ovo moje iskazivanje (prosto je simptomatično koliko mnogo književnika u posljednje vrijeme prelaze u sferu politike i koliko studenata iz lektorata u inostranstvu direktno se ugnježđuju u državne administracije!?).
U interkulturnom proučavanju literature južnoslavenskih jezika, odnosno balkanskih, odnosno južno-evropskih naroda, politika je oduvijek visila i visiće kao sjenka, ali to nema da spriječi entuzijaste da pronalaze načine da pokažu svoj respekt prema nekom kreativnom naporu, kao svakoj estetskoj vibraciji, bez razlike odakle dolazi, i svakako, da ukažu isprepletenost ovih vibracija u neiscrpan duhovni polilog.