Ranko Bugarski

O STAROM JEZIKU I NOVIM JEZICIMA

Sarajevske Sveske br. 10

Rado prihvatajući poziv na saradnju u ovom broju Sarajevskih sveski, ovom prilikom ću u najkraćim crtama izložiti svoje viđenje neobične sudbine jezika koji smo doskora uglavnom smatrali zajedničkim i nazivali srpskohrvatskim/hrvatskosrpskim/hrvatskim ili srpskim. Svestan postojanja drugih, pa i bitno drukčijih pogleda na ovo složeno i u mnogo čemu sporno pitanje, sopstveno mišljenje nudim kao prilog jednoj mogućoj tolerantnoj diskusiji. Pri tome težim objektivnom naučnom pristupu ovoj osetljivoj materiji, koja iz razumljivih razloga izaziva snažne kolektivne emocije, pa je otuda izrazito podložna politizaciji.
Šta se, dakle, tokom poslednjih petnaestak godina desilo – i šta se danas dešava – sa jezikom koji ću u ovom tekstu nazivati srpskohrvatskim? Mislim da se o tome u glavnim potezima može reći sledeće. Pre svega, na pitanje da li ovaj jezik još uvek postoji ne može se dati jednoznačan odgovor, nego se ono mora postaviti na više nivoa istovremeno. U ravni koju nazivam lingvističko-komunikacijskom, i kojoj kao lingvist dajem načelnu prednost, potpuno je legitimno tvrditi da on i dalje postoji. Naime, poznato je da su lingvističke razlike između njegovih bivših standardnojezičkih varijanti, danas zasebno imenovanih nacionalnih jezika, ukupno uzev zapravo marginalne. A ovaj stepen sličnosti, koji neretko ide i do identičnosti bitnih segmenata glasovne i gramatičke strukture, kao i šireg osnovnog leksikona, prirodno se odražava u očiglednoj činjenici da govornici svih tih varijeteta i dalje međusobno komuniciraju isto toliko glatko kao i ranije.
Nasuprot ovome, na nivou koji označavam kao političko-simbolički jasno je da više nema srpskohrvatskog, jer se taj složeni naziv ne javlja u ustavima i zakonima država nastalih na tlu ovog jezika, koje priznaju samo srpski, hrvatski i bosanski (uz mogućnost dodatnog proglašenja crnogorskog, što će zavisiti od razvoja političkih događaja u Crnoj Gori). Pored političko-pravnog statusa koji uživaju, ovi jezici funkcionišu kao važni simboli nacionalnog identiteta i državnog suvereniteta u odgovarajućim zemljama, u kojima jednostavno nema više mesta za neki zajednički srpskohrvatski jezik.
Ovim dvema razinama posmatranja možemo dodati još jednu, sociopsihološku, neformalnu ali ne i nevažnu. To je ono što o ovom jeziku – ili ovim jezicima – misle sami govornici, nezavisno kako od lingvističkih činjenica tako i od administrativnih pregradaka. Sa izvesnošću se može proceniti da u naše vreme znatna većina oseća da govori srpski, hrvatski ili pak bosanski, te da ove idiome u skladu s tim i imenuje, kako zvanično tako i privatno. Ne bi se, međutim, smeo zanemariti ni onaj manji broj ljudi koji kao svoj maternji jezik doživljavaju upravo srpskohrvatski, intimno ostajući pri tom nazivu ili ga »maskirajući« tradicionalnom familijarnom etiketom »es-ha«, odnosno »naš jezik«. Slabije poznajem aktuelne sarajevske prilike, na primer, ali me ne bi začudilo ako bi se pokazalo da još uvek ima dosta takvih i u ovom gradu (u kome sam, uzgred rečeno, i sam rođen i odrastao sa srpskohrvatskim, koji do dana današnjeg smatram svojim maternjim jezikom). Dakle, na ovom trećem nivou stvari nisu tako jasne kao na prva dva: srpskohrvatskog ovde i ima i nema, kako za koga.
Svodeći ovu malu analizu, zaključujemo da srpskohrvatski i postoji i ne postoji, zavisno od nivoa posmatranja. (Da tačka gledišta stvara predmet proučavanja, u lingvistici nam je znano bar od vremena Ferdinanda de Sosira). Moj uobičajeni uslovni rezime ove situacije glasi da je srpskohrvatski danas jedan lingvistički jezik u obličju triju političkih jezika.
Da bi se ovo nesvakidašnje stanje stvarî bolje razumelo, potrebno je da se najpre upitamo kako je do njega došlo. U suštini, standardni srpskohrvatski – koji je i prethodno ponegde bio osporavan – na administrativnom planu nije nadživeo federaciju čiji je bio značajan simbol i čijoj je relativnoj koheziji doprinosio. U toj svojoj ulozi on je, kako sam to već negde rekao, sahranjen u zajedničkoj grobnici sa SFRJ. Samostalne i suverene države koje su izronile iz ratnog meteža uzdigle su njegove ranije varijante na stepen svojih visoko cenjenih službenih jezika pod zasebnim nacionalnim imenima. Na prostoru srpskohrvatskog tako su se afirmisala i u manjoj ili većoj meri učvrstila tri jezika, od kojih su dva, srpski i hrvatski, oslonjena na dugu tradiciju srazmerno samostalne egzistencije koja je prethodila konstituisanju samog srpskohrvatskog krajem XIX veka, dok se treći, bosanski, iako nazivno s prekidima takođe tradicionalan, kao odelit entitet uspostavlja tek u poratno vreme. (Doduše, sam ovaj naziv nije svuda prihvaćen zbog svojih političkih implikacija, koje nacionalno simetrična alternativa "bošnjački" ne bi imala, ali to pitanje izlazi iz okvira ovog razmatranja).
Zasebno zvanično imenovanje ovih idioma podstaklo je potrebu da se oni i u svojoj lingvističkoj supstanci i strukturi profilišu kao odeliti entiteti, koji i na toj osnovi opravdavaju poseban tretman. Tako su odranije postojeće specifičnosti naglašavane a nove unošene, neretko veštačkim merama, najbrže i najviše u hrvatskom slučaju, nešto manje u bosanskom a najmanje u srpskom. Ovaj divergentni proces, koji je kulminirao u ratnim i prvim poratnim godinama, u poslednje vreme je usporen i možda čak zaustavljen. Kao da je prevladalo uverenje da je dalji razlaz ne samo nepotreban, nego i potencijalno kontraproduktivan čak i sa stanovišta nacionalnih elita kao njegovih izvornih generatora – zbog negativnih reakcija na partikularistička preterivanja.
Ako se sada iz današnje perspektive zapitamo šta se zapravo promenilo u odnosu na predratno stanje, ustanovićemo da je najveća promena u samim imenima, znatno manja u lingvističkoj supstanci a najmanja u strukturi. Ovaj nalaz neće nas iznenaditi, jer jezici kao sistemi komunikacije ne nastaju niti nestaju političkim dekretima, a stvarne unutrašnje promene u jezičkom tkivu (za razliku od spoljnih izmena jezičkog statusa) ostaju van domašaja inženjera jezičkog rasparčavanja. Upravo zato se u napred navedenom lingvističkom i komunikacijskom smislu i dalje može govoriti o postojanju standardnog srpskohrvatskog kao suštinski celovitog entiteta – premda, dakako, ne i jedinstvenog, nego policentričnog.
Da je taj jezik, premda zvanično više ne postoji, u svim okršajima zadobio samo povrede površinske prirode, dok je u dubini ostao praktično netaknut, jeste ocena koja se može braniti mnogim stručnim argumentima. Ovde ću pomenuti samo najvažnije. Pre svega, suprotno nekim apodiktičkim tvrđenjima, bilo bi teško opovrgnuti činjenicu da se ovim jezikom i dalje može govoriti i pisati. Naime, sasvim je lako proizvoditi govorene i pisane tekstove bez varijantnih markera (ili s vrlo malo takvih) koji bi ih nedvosmisleno svrstali pod zaglavlje srpskog, hrvatskog ili bosanskog, pa je stoga legitimno za njih ustvrditi da su upravo na – srpskohrvatskom.
Zatim, mada se mogu razaznati dva nivoa upotrebe, domašaj ovog razlikovanja nije velik. Imam na umu to što se kod političkih i kulturnih elita u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini (ne i u Srbiji) zapaža isticanje varijantnih jezičkih obeležja u formalnim prilikama. Ova tendencija motivisana je, kako izgleda, pojačanom nacionalnom svešću ili pak pragmatičkim razlozima u vezi sa političkom participacijom i socijalnom promocijom, dok glavnina stanovništva i dalje govori i piše mahom isto kao i ranije. Sama jezička praksa većine govornika ranijeg srpskohrvatskog nije se, dakle, promenila ni u čemu bitnom, i pored toga što sada u službenom i neslužbenom opticaju daleko veću učestalost imaju jednočlani nacionalni nazivi jezika. U multinacionalnoj bosanskohercegovačkoj sredini, posebno merodavnoj za ovakva razmatranja, ipak se nisu formirali prepoznatljivi etnolekti, tako što bi Bošnjaci govorili na jedan, Srbi na drugi a Hrvati na neki treći način. Diferenciranja ima u tragovima, ali se u celini može oceniti da građani ove države govore manje-više isto, što je bio slučaj i u vreme moje sarajevske mladosti pre pola veka. (U Sarajevu je jezička praksa uvek imala više veze sa socioekonomskim statusom i stepenom obrazovanja nego sa etničkom pripadnošću pojedinaca; verujem da je u osnovi i dalje tako).
Do čega dovodi veštačko insistiranje na »nacionalnim« jezičkim markerima mogli smo da se uverimo tokom ratnih godina ali i kasnije, slušajući kako razni nacionalni lideri mešaju ekavicu i ijekavicu, izgovaraju »srpske« ili »hrvatske« reči sa »bosanskim« akcentom i slično. Iz ovih razloga je identifikacija nečijeg govora kao bosanskog, hrvatskog ili srpskog, naročito u Bosni i Hercegovini ali i izvan nje, često manje stvar objektivnih jezičkih osobenosti, a mnogo više situaciono uslovljene percepcije i perspektive iz koje se on prima. Tako on može i treniranom uhu da zvuči, recimo, bosanski, iako ga proizvodi lokalni Srbin ili Hrvat, a govorna produkcija istog pojedinca može se doživeti i označiti na jedan način u Sarajevu a na drugi u Beogradu ili Zagrebu. U tom smislu su granice između idioma koji sada idu pod imenom srpskog, hrvatskog i bosanskog fluidne i promenljive, ponekad i do tačke neprepoznavanja. Zato je u ovakvim slučajevima još uvek najadekvatniji, pa neretko i jedini razuman naziv upotrebljenog jezika upravo srpskohrvatski, jer bi pokušaj preciziranja njegove nacionalne komponente samo urodio nepotrebnim nedoumicama i kontradikcijama.
Obaveštenoj publici, u kakvu sigurno spadaju čitaoci ovog časopisa, nije potrebno navoditi dodatne lingvističke argumente i objašnjavati zašto, na primer, nema višejezičnosti u krugu srpskohrvatskih standardnih normi (osim u vicu, kao kada se kaže da je Sarajevo grad sa najviše poliglota na svetu, jer svi njegovi stanovnici govore tri jezika). Ili, zašto se između njih ne prevodi (izuzev u strogo formalnom međudržavnom saobraćaju, pa i tada ograničeno). Ili pak zašto nema kontrastivnih gramatika ili opisnih dvojezičkih ili trojezičkih rečnika ovih idioma, i slično. Podsetiću samo da bi sve to prirodno moralo da postoji kad bi ova tri varijeteta uistinu bila različiti lingvistički jezici.
Sa svega iznetog, u naučne svrhe ostaje opravdano koristiti termin srpskohrvatski jezik, što se u preovlađujućoj meri i čini u internacionalnoj slavistici i opštoj lingvistici (a za što se u poslednje vreme naročito elokventno i uverljivo zalaže Snježana Kordić u nizu rasprava i polemičkih osvrta). Pri tome su, dakako, i jednočlani nazivi primereni u odgovarajućim nacionalnim kontekstima – ali uz punu svest o tome da tu nisu posredi obične terminološke alternative nego i razlike u opsegu upotrebljenih termina, pa time i u značenju. Primera radi, srpskohrvatska dijalektologija ili leksikografija nipošto se ne sme brkati sa srpskom ili hrvatskom dijalektologijom i leksikografijom, kao što ni istorija srpskohrvatskog književnog jezika nije isto što i istorija srpskog ili hrvatskog književnog jezika.
I tako, na kraju, možemo da stavimo znake navoda oko obaju atributa u naslovu ovog ogleda. Naime, ima i srpskohrvatskog, kao što ima i srpskog, hrvatskog i bosanskog, ali na različitim nivoima posmatranja. Pri tome onaj prvi nije zapravo stari, niti su ovi potonji uistinu novi: »stari« se i dalje vrlo dobro drži, »novi« pak nisu juče rođeni. U starijoj terminologiji, filozofski valjano utemeljenoj premda u međuvremenu ideološki donekle kompromitovanoj, ovo bi mogao da bude dobar primer dijalektičkog jedinstva celine i njenih delova. No kako god to bilo, verujem da je jasno da se ne može tek tako reći kako smo ranije imali jedan jezik a sada imamo tri jezika umesto njega, te da o tome nema više šta da se kaže. Ima: slučaj je, kako bi rekao Šerlok Holms, ipak malo komplikovaniji... A šta se može očekivati sutra, u to se ovde ne bih upuštao.